امروزه، کلاس‌های آموزش تنبک به واسطه محبوبیتی که این ساز پیدا کرده رونق خوبی گرفته‌اند. بااین‌حال، پیش از شروع یادگیری هر ساز موسیقی، خوب است که کمی در مورد آن مطالعه کرده و اطلاعاتی به دست بیاورید. تنبک، یک ساز کوبه‌ای موسیقی سنتی ایران است و یکی کامل‌ترین سازهای کوبه‌ای ازنظر تنوع تکنیکی محسوب میشود.
در این مقاله، بسیاری از اطلاعاتی که نیاز است پیش از شروع آموزش تنبک به آنها آگاه باشید را به شما ارائه خواهیم کرد. این اطلاعات، شامل معرفی ساز و قسمت‌های مختلف آن، جنس صدا و معرفی اساتید برجسته و آثارشان، جهت آشنایی بیشتر و بهتر با این ساز هستند. درصورتی که قصد شروع یادگیری این ساز را دارید، مطالعه این مقاله را به شما پیشنهاد می‌کنیم.
معرفی ساز تنبک
اولین قدم در راه آموزش موسیقی ، آشنایی با فیزیک آن سازی است که قصد یادگیریاش را دارید. آموزش تنبک نیز از این قاعده مستثنا نیست. تنبک یک ساز کوبه‌ای به تعریف دقیق تر پوست صداست. به این معنی که اصوات از طریق ضربات وارده بر پوست کشیده شده روی آن، تولید میشوند. بدنه این ساز، چوبی و شامل بخش‌های زیر است:
- دهانه بزرگ
- تنه
- نفیر یا گلو
- دهانه کوچک
دهانه بزرگ، قسمتی است که روی آن پوستی از جنس اعضا داخل شکم حیوانات اهلی، کشیده میشود و انگشتان نوازنده بر آن ضربه وارد میکند. تنه، بخشی از ساز است که روی پای نوازنده قرار داشته و درواقع، نقش تکیه‌گاه ساز را بر عهده دارد. نفیر یا گلو نیز استوانه‌ای است که تنه را به دهانه کوچک، وصل میکند. دهانه کوچک، بخش انتهایی ساز است که باز گذاشته میشود تا صدای ساز از آن خارج شود.
در آموزش تنبک ، بسته به اینکه هنرجو راست‌دست و یا چپ‌دست است، تنه ساز روی پای راست یا چپ وی قرار گرفته و نقش‌های مختلفی به هرکدام از دست‌ها واگذار میشود. لازم است که هم هنرجو و هم معلم موسیقی، زمان مناسبی را برای برقراری ارتباط صحیح بین بدن و ساز، صرف کنند. درغیراین‌صورت، به مرورزمان، به بدن هنرجو آسیب‌های جسمانی مانند انواع گرفتگی‌های عضلانی، دردهای مفصلی و آرتروز وارد خواهد شد. علاوه براین، سرعت و کیفیت اجرای وی نیز تحت تاثیر قرار خواهد گرفت.
نوازندگی ساز تنبک
نواختن ساز تنبک تنها متکی به انگشتان نوازنده است و تنها در برخی تکنیک‌ها و سبک‌ها از انگشتر نیز برای تولید اصوات خاص، استفاده میشود. به‌منظور آشنایی بهتر با شیوه نواختن این ساز، بهتر است اشاره‌ای هم به وجه‌تسمیه آن داشته باشیم. در نوازندگی و آموزش تنبک دو تکنیک اصلی به نام‌های تم و بک به‌چشم می‌خورند. این دو تکنیک، به ترتیب نماینده صداهای بم و زیر در این ساز هستند که با وارد آوردن ضربه به وسط و کناره‌های ساز، حاصل میشوند. به‌همین‌دلیل، این ساز تنبک یا تمبک نامگذاری شده است.
یکی از تفاوت‌های اصلی آموزش تنبک و دیگر سازهای کوبه‌ای با سازهای ملودیک، شیوه نت‌نویسی و علائمی است که به‌منظور نشان دادن صداها به‌کار می‌روند. در ساز تنبک، دو شیوه نت‌نویسی سه‌خطی و یک‌خطی رایج هستند که تکنیک‌های ساز مانند ریز، اشاره، بشکن و غیره با علائم مختلفی روی آنها نشان داده میشوند.
پیشینه ساز تنبک
آشنایی با پیشینه هر ساز میتواند آموزش موسیقی را جذاب‌تر کند. ساز تنبک یکی از سازهای بسیار قدیمی موسیقی ایران است که ردپای آن را می‌توان تا ایران قبل از اسلام نیز جستجو کرد. ابونصر فارابی معتقد است که ریشه تنبک در مناطق غربی ایران است.
این ساز در طول هزاران سال چه در قالب موسیقی رسمی درباری ایران و چه در قالب موسیقی نواحی مختلف کشور، مانند مازندران و کردستان، ادامه حیات داده است. یکی از کاربردهای اصلی این ساز در ورزش زورخانه است. در این ورزش مرشدها از شکل بزرگتر این ساز که غالبا بدن‌های ازجنس سفال دارد، استفاده می‌کنند.
تنبک در صد سال اخیر، پیشرفت‌های بسیاری کرده است. تکنیک‌های این ساز در طول این چند دهه شاید به اندازه تمام طول حیاتش، توسعه یافته‌اند. بسیاری از این پیشرفت‌ها را مدیون استادانی نظیر حسین تهرانی، محمد اسماعیلی و بهمن رجبی و موسیقی‌داناین همچون هوشنگ ظریف و حسین دهلوی هستیم.
جنس صدا و نقش تنبک در موسیقی ایران
همانطور که گفته شد، تنبک یکی از سازهای کوبه‌ای با امکانات گسترده صدایی است. میانه این ساز صدایی بم و پرحجم داشته، در حالی که کناره‌های آن تیزتر صدا میدهند. با استفاده از انواع تکنیک‌های مختلف که هنرجو در روند آموزش تنبک فرا می‌گیرد، امکان استخراج صداهای مختلف از این ساز فراهم میشود.
در گذشته ساز تنبک تنها نقش همراهی نوازندگان سازهای ملودیک مانند تار و سنتور را عهده‌دار بود. این همراهی میتوانست به‌شکلی باشد که تنها ریتم را از آغاز تا پایان قطعه اجرا شود. با گذشت زمان و با زحمات استاد بهمن رجبی، امکان همراهی نوازندگان با جزئیات بیشتر و حتی تکنوازی نیز فراهم شد. امروزه، بسیاری از نوازندگان تنبک، آلبوم‌های موسیقی مستقلی دارند که در آن به تکنوازی تنبک پرداخته‌اند.
اساتید معروف و قطعات شاخص تنبک
پیش از شروع و در حین آموزش تنبک ، خوب است که هنرجو با دنبال کردن آثار اساتید بزرگ، ذهن و گوش خود را پرورش دهد. از استادان معروفی که در توسعه این ساز نقش اساسی داشته و صاحب آثار شاخصی در این زمینه هستند، می‌توان به نام‌های زیر اشاره کرد:
- حسین تهرانی
- محمد اسماعیلی
- امیرناصرافتتاح
- بهمن رجبی
- مرتضی اعیان
- ناصر فرهنگ‌فر
- جمشید محبی
- داریوش زرگری
- پژمان حدادی
- نوید افقه
- پدارم خاورزمینی
- حمید قنبری
از میان آثار متنوع ساخته‌شده برای این ساز، می‌توان به قطعه گفتوگوی چپ و راست اثر بهمن رجبی، آثاری برای گروه‌نوازی تنبک اثر محمد اسماعیلی و آلبوم‌های متعدد نوازندگان جوانتر مانند نوید افقه، پژمان حدادی و پدارم خاورزمینی اشاره کرد.
سخن آخر
پیش از شروع آموزش تنبک و به‌طورکلی آموزش موسیقی، باید اطلاعاتی پایه‌ای در مورد آن ساز به‌دست آورد. این اطلاعات می‌توانند در میزان علاقه هنرجو به آن ساز، تاثیرگذار باشند. یک آموزشگاه موسیقی میتواند با ارائه مشاوره در این زمینه، نقش مثبتی ایفا کند.
در این مقاله، ساز تنبک از نظر ساختار فیزیکی، شیوه تولید صدا، پیشینه و جایگاهش در موسیقی ایران بررسی کرده و در آخر اساتید برجسته‌ای را که هنرجو در کلاس آموزش تنبک خود با نام آنها برخورد خواهد کرد را معرفی کردیم.