در حالی که در دوران معاصر، ادبیات طنز عمدتاً به مطبوعات با سوگیری سیاسی محدود می شود و تعداد کمی از نویسندگان در حوزه ادبیات داستانی نظر خاصی در مورد ژانر و زیر ژانرهای گسترده طنز دارند. علی خزاعی فر که اخیراً 20 داستان طنز از نویسندگان مشهور جهان را ترجمه کرده و در قالب کتابی با عنوان «Way Deadmway» توسط نشر نیلوفر منتشر کرده است. او معتقد است طنز در کشور ما در سال های اخیر تا حد زیادی از سیاست حذف شده و نتوانسته رشد کند و ادامه یابد. او معتقد است: «ایرانی‌ها در حوزه زبان، مردمی شوخ طبع هستند، اما در حوزه نویسندگی، طنز تأثیر آشکار و گسترده‌ای ندارد». استفاده از طنز به موارد خاص دامنه طنز را محدود کنید.» ادامه این گفتگو را دنبال کنید.
دوستداران ترجمه شما را به عنوان سردبیر فصلنامه مترجم و معلم ترجمه بهتر می شناسند. چگونه به ترجمه آمدید و چرا «Way Dedem Wai» را ترجمه کردید؟
از آنجا که چهار سال پیش بازنشسته شدم و وقت بیشتری داشتم ، به ترجمه روی آوردم. ترجمه همیشه اشتیاق من بوده است و در این مدت من چندین کتاب ترجمه کرده ام. البته لازم است محقق و به ویژه مدرس مترجمی، خود را ترجمه کنند تا به درک واقعی تری از ماهیت ترجمه دست یابند. «وای ددم وای» مجموعه ای از 20 داستان طنز از نویسندگان سرشناس غربی است که دلیل انتخاب و ترجمه این داستان ها صرفاً عشق من به طنز خواندن و نوشتن است. اگرچه تقریباً همه چیز در ایران ترجمه شده است ، ناشران و مترجمان همانطور که باید از طنز ادبی استقبال نکرده اند. اگر به یک کتابفروشی یا کتابخانه بروید، قفسه ای برای کمیک پیدا نمی کنید، در حالی که طنز یک ژانر بسیار موفق و محبوب در غرب است و بازار مخصوص به خود را دارد.
به نظر شما دلیل این بی توجهی به کارهای طنز چیست؟
دلایل بسیاری وجود دارد. شاید مهم ترین دلیل این باشد که بسیاری از جوک های غربی در ترجمه گم می شوند، چه به دلایل زبانی یا فرهنگی یا هر دو. مثلاً اگر بخواهیم سریال «دوستان» را به فارسی برگردانیم، قسمت زیادی از طنز این سریال به دلایل زبانی و فرهنگی از بین می رود. دلیل دیگر این است که هر ملتی حس شوخ طبعی خاصی دارد. من خودم برای انتخاب 20 داستان 200 داستان را رد کردم چون فکر می کردم خواننده ایرانی معمولا در این داستان ها طنز نمی بیند.
در مورد طنز به تفاوت های فرهنگی اشاره کردید. ایرانی ها را در مقایسه با غربی ها از نظر توجه به طنز چگونه ارزیابی می کنید؟
به نظر می رسد که در فرهنگ غربی ، طنز ، چه در صحبت کردن و چه در نوشتن ، نوعی فضیلت محسوب می شود. در زمینه نویسندگی، طنز یکی از ابزارهای رایج نوشتاری است و نویسندگان معمولاً از طنز آگاه هستند و امکانات طنز را می شناسند و هر جا که بتوانند از طنز در نوشته های خود استفاده می کنند، فارغ از اینکه در چه ژانری و در چه منطقه ای. ژانر طنز ، همانطور که گفتم ، در غرب نیز نشان داده شده است. این ژانر رونق زیادی دارد. من معتقدم ایرانیان در ایران از نظر زبان مردمی شوخ طبع هستند اما در حوزه نویسندگی طنز تاثیر آشکار و گسترده ای ندارد. بسیاری از نویسندگان ما از طنز غافل هستند و به نظر می رسد استفاده از طنز را به منطقه خاص طنز محدود می کند. یک بار از من خواسته شد تا به نویسنده ای بنویسم که اتفاقاً به خاطر شوخ طبعی خود شناخته شده است. وقتی مجموعه مقالات شخصیت این شخص را خواندم، دیدم مقاله من تنها مقاله ای است که در خاطراتش لحن طنز دارد. البته ژانر طنز در ایران شانس چندانی برای توسعه ندارد. چون این ژانر محدود به سیاست نیست، بلکه در ایران از سیاست بیرون می آید و قابل ادامه نیست.
می گفتند طنز در ترجمه از بین می رود. چرا این اتفاق می افتد؟
گاهی اوقات طنز در موقعیتی است که نویسنده ایجاد می کند. این نوع طنز ذاتاً کمتر به زبان وابسته است و انتقال و درک آن آسان تر است. با این حال، گاهی اوقات طنز وابسته به زبان است. یعنی برای رسیدن به طنز باید به آن زبان مسلط بود و کلمات و روابط بین کلمات آن زبان را شناخت و فهمید. ترجمه طنز وابسته به زبان دشوارتر است. زیرا در اینجا زبان نه تنها نقش انتقال موضوع را بر عهده می گیرد. بلکه خود زبان بخشی از طنز است و به همین دلیل مترجم باید البته به خود اختیارات بیشتری بدهد و خلاقیت بیشتری از خود نشان دهد و در جاهایی طنز جدید را جایگزین آن کند.
عنوان کتاب «وای ددم وای» است. یکی یکی از داستان های مجموعه است. چگونه این نام را برای کتاب انتخاب کردید؟
پس از اعلام انتشار این کتاب در سایت ناشر و اینستاگرام، با استقبال خوبی مواجه شد و مخاطبان نام کتاب را پسندیدند. عده ای تعجب کردند، شاید متوجه نشدند که این کتاب گلچینی از داستان های طنز است و نه مجموعه ای از داستان های جدی. من در دو سه مورد نام داستان ها را تغییر دادم، از جمله این داستان خانم دوروتی پارکر که نام اصلی اش «هیچ چیز بدی در رفتار شما نبود». عنوان “Way Dedem Wai” که ناشر آن را بسیار پسندیده بود، با فضای داستان همخوانی دارد. با این اوصاف، من به شخصه ترکی را دوست دارم، با اینکه ترک نیستم، و علاوه بر این، ترکی را در فارسی دوست دارم و این نوع وام گرفتن از زبانی را که از خانواده گسترده زبان های ایرانی است، کار موثری می دانم.
نوعی طنز است که صاحب نظران آن را تراژدی می دانند و آن را طنز تلخ یا سیاه می نامند. این نوع طنز را چگونه تحلیل می کنید و آیا نمونه ای از طنز تلخ در این گلچین وجود دارد؟
طنز تلخ یا طنز سیاه معمولا به موضوعات بسیار جدی، حساس و تابو با لحنی طنز یا تمسخر آمیز می پردازد و معیارهای پذیرفته شده جامعه را زیر سوال می برد و از کنار هم قرار دادن لحن تمسخر آمیز با موضوعات جدی، تراژیک و ناخوشایند می خندد. برخی از داستان‌های wo-de-dam-woe-woe معمولاً به عنوان طنز سیاه طبقه‌بندی می‌شوند، مانند «جنایت آلت» اثر رولد دال، «طرح سیاه و سفید» اثر دوروتی پارکر و «فرهنگ لغت» اثر ماچادو دی آسیس. اگرچه در انتخاب داستان‌ها، سلیقه‌ی خواننده‌ی متوسط ایرانی را در نظر گرفتم، اما اغلب داستان‌ها اگر طنز تلخی نداشته باشند، نوعی طنز اجتماعی تند دارند، یعنی هدفشان فقط خنداندن مردم نیست.
به نظر می رسد در ایران تعداد خوانندگان ادبیات ترجمه بیشتر از تعداد خوانندگان ادبیات مکتوب است. آیا چنین وضعیتی را هشداری برای تولیدات ادبی در ایران نمی دانید؟
در این مورد متأسفانه آمار دقیقی در اختیار ندارم و نیاز به تحقیق جامع در این زمینه بسیار است، اما آمارهای موجود گذشته مؤید این نکته است. هر کس که در درجه اول به عنوان یک نویسنده ادبی کار می کند، البته باید نسبت به این موضوع حساس تر باشد. بلکه می توانند بازار را فتح کنند و عرصه را به ترجمه بسپارند. به نظر من برای تسخیر بازار ابتدا باید راهی به بازار جهانی پیدا کنند. همانطور که کم و بیش آن را در بخش فیلم می بینیم. اما نگران ترجمه هم هستم، چون می بینم که تیراژ ترجمه ها با سرعت بسیار نگران کننده ای کاهش یافته است (700 نسخه در چاپ اول برای جمعیت 90 میلیونی!). به نظر من کیفیت ترجمه ها در جذابیت مخاطب بی تاثیر نیست و اگر حتی این جامعه کوچک ترجمه خوان مایوس شود، جامعه کتابخوان ما به کلی از بین خواهد رفت.
در همه انواع ادبیات – از شعر، داستان و نمایشنامه گرفته تا ترجمه – زبان نقش تعیین کننده ای در خوشامدگویی به مخاطب دارد. کارکرد زبان در ترجمه به خصوص در ترجمه طنز را چگونه تحلیل می کنید؟
به نکته خوب و درستی اشاره کردید. زبان جزء جدایی ناپذیر هر اثر ادبی است. هنگام ترجمه، انتخاب زبان مناسب نیاز به تلاش ویژه ای دارد، زیرا مترجم باید کلمات نویسنده را به درستی و به زبانی که خواننده به راحتی بفهمد، بازتولید کند. مشکل اصلی اینجاست که با ترجمه کلمه به کلمه متن نویسنده چنین زبانی پیدا نمی شود، بلکه باید چنین زبانی ایجاد کرد و عده ای یا اعتقادی به بازآفرینی ندارند یا توانایی آن را ندارند. ترجمه طنز حتی بیش از سایر متون ادبی نیاز به بازآفرینی دارد وگرنه زبان ترجمه شده کارکرد طنز را ندارد.
منظورتان این است که عده ای اعتقادی به بازگرداندن زبان نویسنده ندارند؟
دیدن؛ وقتی یک متن تحت اللفظی ترجمه می شود، بسیاری از ویژگی های متن، از جمله معنا و سبک، خراب می شود و ترجمه غیرقابل خواندن است. بنابراین، مترجم باید مداخله کند و به خلاقیت زبانی بپردازد و متنی متفاوت به زبانی متفاوت که مشابه متن اصلی برای خواننده متفاوت باشد خلق کند. برخی معتقدند که مترجم باید تا حد امکان کمتر در ترجمه دخالت کند. این حداقل مداخله کار مترجم را ساده می کند و ناشر می تواند با مقایسه ترجمه با متن اصلی، صحت ترجمه را ارزیابی کند. در ضمن، این خواننده بیچاره است که می بازد. اخیرا کارگاه آموزشی ترجمه برگزار کردم. دانشجویان کارگاه عموماً افرادی بودند که به تازگی در مسیر ترجمه قدم گذاشته بودند. گلایه اصلی آنها این بود که اگر به معنای واقعی کلمه ترجمه نکنیم، ناشر ما را سرزنش می کند. حالا مشکل ما به دو دلیل است. هم مترجمانی که اصول اولیه را نیاموخته اند شروع به ترجمه آثار دشوار می کنند و هم ناشرانی که داوطلبانه یا ناخواسته مترجمان را تشویق به ترجمه تحت اللفظی می کنند.