رسول سلیمی: روابط ایران و آذربایجان در روزهای اخیر پس از حمله باکو به خاک مستقل ارمنستان در سپتامبر 2022 تشدید شده است. اگرچه در جریان جنگ قره باغ در سال 2020، برخی از فعالان سیاسی ایرانی از بازگشت مناطق تحت کنترل باکو حمایت کردند، اما ایران همواره در سیاست رسمی خود تاکید کرده است که اراضی مستقل ارمنستان خط قرمزی است که آذربایجان نباید از آن عبور کند. علاوه بر این، اظهارات مقامات ارشد باکو در مورد تصرف کریدور زنگزور که از مرزهای ارمنستان و ایران می گذرد، نگرانی هایی را در مورد احتمال درگیری نظامی ایجاد کرد.
علاوه بر این، در آگوست 2022، چندین رسانه وابسته به دولت آذربایجان با انتشار مقاله‌ها و تحلیل‌هایی مدعی شدند که پیوستن به مناطق شمالی ایران حق قانونی باکو است. در این زمینه، وب‌سایت Caliber.az با تاکید بر اینکه:زمان جدا شدن آذربایجان جنوبی از ایران فرا رسیده استگفت: این موضوع به عنوان یک تهدید آشکار برای امنیت داخلی ایران تلقی می شود.
بیشتر بخوانید:
تحولات نامطلوب برای ایران در قره باغ؛ آیا دیپلماسی راه حلی خواهد بود؟
سیاست دور زدن ایران توسط همسایگانش
این در حالی است که ایران پس از حمله اخیر آذربایجان به ارمنستان، مانورهای نظامی گسترده ای را در امتداد مرزهای آذربایجان انجام داد. این رزمایش ها بخشی از دکترین بازدارندگی نظامی ایران بود و آمادگی تهران را برای پاسخ به تهدید خارجی نشان داد. اگرچه تهران از ارمنستان در برابر آذربایجان حمایت کرد، اما ارمنستان در کمال تعجب قراردادی را برای انجام یک رزمایش مشترک با ایالات متحده امضا کرد. این رزمایش که قرار است در مرزهای ایران برگزار شود، پیش از این با انتقاد روسیه به دلیل گسترش شعاع اقدام ناتو در مرزهایش مواجه شده بود.
با این حال، به نظر می رسد که عدم حمایت عملیاتی ایران و روسیه از ارمنستان در مواجهه با تهدیدات باکو، انگیزه کافی ارمنستان را برای نزدیک شدن به آمریکا فراهم کرده است. کنشگری که معادل سازی ارمنستان و آذربایجان را برای ایران دشوار می کند.
پیچیدگی متغیرهای معادله آذربایجان برای ایران
یکی از بزرگترین دغدغه های سیاستمداران ایرانی، ظلم به شیعیان مقیم جمهوری آذربایجان است. در آوریل 2023، مقامات جمهوری آذربایجان از دستگیری چهار نفر متهم به داشتن روابط نزدیک با ایران در ارتباط با ترور نافرجام فاضل مصطفی، نماینده ضد شیعه مجلس در این کشور خبر دادند. سوء قصدی که ناموفق بود و تمامی عوامل او دستگیر شدند. در ادامه رسانه های آذربایجان تصاویری از افراد دستگیر شده که گفته می شود در قتل نماینده جمهوری آذربایجان دست داشتند منتشر کردند.
ایران نه تنها از سرکوب فزاینده مسلمانان شیعه ناراضی است، بلکه آذربایجان را به حمایت از فعالیت های اطلاعاتی اسرائیل در امتداد مرزهای شمال شرقی خود متهم می کند. الی کوهن وزیر امور خارجه رژیم صهیونیستی پس از افتتاح سفارت اسرائیل در جمهوری آذربایجان از تشدید همکاری های ضد ایرانی بین تل آویو و باکو صحبت کرد. بحث سپس بر واکنش فعالان سیاسی در ایران به استفاده اسرائیل از آذربایجان به عنوان مکان جاسوسی متمرکز شد.
از سوی دیگر افزایش تنش ها بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان نشان دهنده راهبرد آذربایجان برای انزوای ارمنستان در قره باغ بود. برخی رسانه های آذربایجانی مدعی شده بودند که از منطقه قره باغ برای انتقال تسلیحات از ایران و روسیه به ارمنستان استفاده می شود.
از سوی دیگر کارشناسان روابط بین الملل اقدام نظامی آذربایجان برای تصرف قره باغ را مقدمه ای برای افزایش تنش های نظامی بین دو کشور می دانند. دلیل اصلی این بحث قطع دسترسی ایران به اروپا و روسیه در صورت بازگشایی به اصطلاح کریدور زنگزور توسط آذربایجان است.
از دیدگاه کارشناسان غربی، اگرچه کریدور زنگزور که ترکیه و آذربایجان را به یکدیگر متصل می کند برای ناتو و اروپا مهم است، اما پیامدهای جنگ در قفقاز بر سر تامین انرژی می تواند ناپایدار باشد. علاوه بر این، دارایی ها و صنعت انرژی باکو در دریای خزر در خطر است و اجتناب از رویارویی گسترده با ایران به نفع هر دو کشور خواهد بود.
معادله تجارت و امنیت در شمال ایران
در چنین شرایطی به نظر می رسد جمهوری آذربایجان در پی عبور راه آهن آستارا از این کشور در صورت عدم پذیرش شرایط جدید ژئوپلیتیکی که کاملا محتمل است، منافع اقتصادی ایران را به خطر خواهد انداخت.
در عین حال، قرارداد امضا شده بین ایران و روسیه برای ساخت راه آهن رشت – آستارا که شبکه حمل و نقل مهم کریدور شمال – جنوب محسوب می شود، چشم انداز دور زدن ایران از تحریم ها را باز کرده است.
معادله پیچیده ای که حضور نیروهای آمریکایی در قفقاز را به مولفه جدیدی در کنار تهدید اسرائیل علیه ایران در مرزهای شمالی این کشور تبدیل کرده است. در چنین شرایطی، از منظر ناظران سیاسی، اقدامات نظامی برای کنترل آذربایجان تأثیر مستقیمی بر منافع اقتصادی ایران خواهد داشت. به همین دلیل کارشناسان روابط بین الملل گزینه دیپلماسی را اولویت انکارناپذیر ایران برای عبور از بحران قفقاز ارزیابی می کنند.
۳۱۱۲۱۳