فواید، منابع و عوارض کمبود آن بر سلامت بدن (+اینفوگرافی)

بسیاری از افراد به منظور افزایش سلامت قلب، مصرف نمک را کاهش داده و از غذاهای کم سدیم در رژیم غذایی خود استفاده می‌کنند؛ اما به خاطر بی‌مزگی غذاها، خیلی زود از این کار خسته‌شده و از این رژیم دست می‌کشند. اما چرا این دیدگاه را تغییر نمی‌دهیم و به جای تمرکز بر نخوردن نمک، پتاسیم بیشتری مصرف نمی‌کنیم؟

به گزارش لافارر، پتاسیم می‌تواند یک سلاح مخفی برای سلامت قلب باشد. این عنصر می‌تواند فشار خون را کنترل کند و عملکرد سیستم‌های مختلف بدن را بهبود بخشد. در این مقاله ما به تأثیر مثبت پتاسیم بر سلامت بدن، مشکلات و عوارض ناشی از مصرف بیش از حد آن و توانایی‌اش در وارونه کردن اثرات منفی سدیم خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

پتاسیم چیست؟

پتاسیم یک عنصر با نماد شیمیایی “K” است. این عنصر یک کاتیون (یون‌ با بار مثبت) مهم و از مواد معدنی ضروری در بدن انسان محسوب می‌شود. پتاسیم در مایع درون‌سلولی تمام سلول‌ها وجود داشته و نقش بسیار مهمی در حفظ عملکرد سلولی، به‌ویژه سلول‌هایی مثل ماهیچه‌‌ها و اعصاب، دارد. 98 درصد یون پتاسیم (⁺K) داخل سلول‌ها و 2 درصد آن در مایع برون‌سلولی یافت می‌شود.

تغییرات شدید سطوح پلاسمایی پتاسیم ممکن است نتایج مرگ‌باری داشته باشد. پتاسیم ارتباطی قوی‌ با سدیم دارد. یک رژیم غذایی غنی از پتاسیم می‌تواند به جبران برخی از اثرات زیان‌بار سدیم بر فشار خون کمک ‌کند.

بدن ما روزانه به چه میزان پتاسیم نیاز دارد؟

بنابر توصیه مرکز پیشگیری و کنترل بیماری‌های ایالات متحده (CDC) حداقل میزان پتاسیم مورد نیاز بدن در مردان 3400 میلی‌گرم و در زنان 2600 میلی‌گرم است. دریافت این میزان پتاسیم از طریق رژیم غذایی، فشار خون را پایین نگه می‌دارد و علاوه بر این، اثرات جانبی نمک بر فشار خون، خطر بروز سنگ کلیه و احتمال پوکی استخوان را کاهش می‌دهد. بر اساس آمارهای موجود، مقدار مصرف خوراکی پتاسیم در افراد بسیار پایین‌تر از میزان توصیه شده است.

با این وجود، افراد مبتلا به بیماری‌های کلیوی به مقادیر متفاوتی از پتاسیم نیاز دارند؛ چرا که اختلال در عملکرد صحیح کلیه‌ها می‌تواند باعث تجمع بیش از حد پتاسیم در خون شده و عوارضی مانند مشکلات عضلانی و عصبی را به دنبال داشته باشد. به همین دلیل برخی از مبتلایان به عارضه‌های کلیوی باید میزان کمتری پتاسیم نسبت به مقادیر توصیه‌شده در دستورالعمل‌ها مصرف کنند. هرگونه تغییر در کاهش مصرف پتاسیم در این افراد باید با مشورت با پزشک صورت بگیرد.

فواید پتاسیم برای سلامت بدن

پتاسیم ازجمله مواد معدنی است که نقشی اساسی در حفظ سلامت بدن دارد. در ادامه به معرفی مهم‌ترین فواید و اثرات پتاسیم بر سلامت بدن خواهیم پرداخت.

1) جلوگیری از تشکیل سنگ کلیه

نتایج یک مطالعه تحقیقاتی در زنان نشان داد که رابطه معکوسی بین مصرف مقدار بیشتر پتاسیم و بروز سنگ‌های کلیوی وجود دارد. رژیم غذایی غنی از پتاسیم، مانع از دفع کلسیم از طریق ادرار شده و همچنین ممکن است به جلوگیری از آزادسازی کلسیم از استخوان‌ها به داخل خون کمک کند. عدم بازجذب کلسیم توسط کلیه‌ها باعث دفع ادراری آن شده و درنتیجه خطر تشکیل کریستال‌هایی که منجر به تولید سنگ کلیه می‌شوند را افزایش می‌دهد.

2) جلوگیری از کاهش مواد معدنی استخوان

بنابر نظریه‌ای به نام “تعادل اسید–باز”، مقادیر بالای اسید در رژیم غذایی ممکن است کاهش تراکم استخوان را در پی داشته باشد؛ چرا که افزایش اسیدیته خون می‌تواند منجر به آزادسازی کلسیم از استخوان‌ها جهت برگرداندن تعادل اسید-باز شود.

غذاهای غنی از پتاسیم اثر قلیایی دارند و حاوی ترکیباتی هستند که می‌توانند پس از سوخت‌و‌ساز به بی‌کربنات تبدیل شوند. بی‌کربنات به خنثی‌سازی اسیدهای داخل بدن کمک کرده و از استخوان‌ها محافظت می‌کند.

مطالعات نشان می‌دهند که جذب بالای پتاسیم دریافتی از میوه‌ها و سبزیجات، با تراکم بیشتر استخوان مرتبط است. بر اساس نتایج کارآزمایی‌های بالینی، مصرف مکمل‌های پتاسیم بی‌کربنات باعث کاهش دفع کلسیم از طریق ادرار و تشکیل استخوان بیشتر و تخریب کمتر آن می‌شود.

3) کنترل قند خون و دیابت نوع 2

در حال حاضر دیابت نوع 2 یک نگرانی رو به افزایش در حوزه سلامت عمومی است. گرچه افراد چاق بیشتر در معرض خطر ابتلا به دیابت نوع 2 هستند، اما سایر عوامل متابولیک هم در ابتلا به این بیماری نقش دارند.

وجود پتاسیم برای ترشح انسولین از سلول‌های پانکراس ضروری است. پائین بودن میزان پتاسیم خون، ترشح انسولین را مختل کرده و ممکن است منجر به بالا رفتن قند خون شود. این تأثیر بیشتر با مصرف بلندمدت داروهای مُدر (ادرارآور) یا تولید بیش از حد آلدوسترون (هایپرآلدوسترونیسم) مشاهده می‌شود که دفع پتاسیم از طریق ادرار را افزایش می‌دهند؛ با این وجود، احتمال بروز این وضعیت در افراد سالم هم وجود دارد. هر چند شواهد کافی برای اثبات ارتباط مستقیم بین دیابت و مقدار پایین پتاسیم  خون در دسترس نیست؛ در صورت احتمال ابتلا به دیابت، بهتر است پزشک سطح پتاسیم خون را نیز بررسی کند.

4) کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی-عروقی

مطالعات نشان داده‌اند که افزایش مصرف پتاسیم، خطر بیماری‌های قلبی-عروقی مانند سکته مغزی را کاهش می‌دهد. با این حال، ساز و کار آن هنوز شناخته‌شده نیست.

یک توضیح این است که پتاسیم احتمالاً از تجمع کلسیم در سلول‌های عضله صاف داخل شریان‌ها (کلسیفیکاسیون عروقی) جلوگیری می‌کند. کلسیفیکاسیون عروقی منجر به تصلب شرایین یا همان سخت شدن شریان‌ها می‌شود. در این عارضه تشکیل پلاکی از چربی، کلسترول، کلسیم و مواد دیگر در دیوراه رگ‌ها می‌تواند جریان خون را کاهش دهد.

5) کاهش فشار خون بالا

غذاهای غنی از پتاسیم برای کنترل فشار خون بالا حائز اهمیت هستند؛ چرا که پتاسیم اثرات سدیم را کاهش می‌دهد. هرچه میزان مصرف پتاسیم بیشتر باشد، سدیم بیشتری از طریق ادرار دفع می‌شود. پتاسیم همچنین به کاهش فشار دیواره رگ‌های خونی و در نتیجه کاهش فشار خون کمک می‌کند. به همین دلیل است که افزایش مصرف پتاسیم از طریق رژیم غذایی، به بزرگسالان سالمی که فشار خون بالاتر از 120/80 دارند، توصیه می‌شود.

تأثیر مثبت افزایش مصرف پتاسیم بر کاهش سدیم به این معنا نیست که همه افراد مجاز به مصرف آن هستند؛ چرا که افزایش مصرف پتاسیم در افراد مبتلا به بیماری‌های کلیوی، بیماری‌هایی که بر سطح پتاسیم بدن تأثیر می‌گذارند یا افرادی که داروهای خاصی مصرف می‌کنند، ممکن است زیان داشته باشد. تصمیم‌گیری در مورد مصرف بیشتر پتاسیم باید با مشورت پزشک انجام شود.

6) عملکرد صحیح ماهیچه‌ها

پتاسیم برای انقباض عضلانی، ارتباط بین عضلات و اعصاب و عملکرد کلی عضلات لازم است. از آنجایی که در تمام قسمت‌های بدن از جمله بازوها، پاها و دستگاه‌های تنفسی و گوارشی عضله وجود دارد، رژیم غذایی با مقدار پایین پتاسیم می‌تواند منجر به خستگی و بروز مشکلات گوارشی شود.

کمبود پتاسیم (هیپوکالمی)

همان‌طور که میزان بالای پتاسیم می‌تواند مشکل‌ساز باشد، مقادیر پایین آن هم می‌تواند مشکلاتی به همراه داشته باشد. به شرایطی که میزان پتاسیم خون بسیار پایین است، هیپوکالمی گفته می‌شود. سطوح طبیعی پتاسیم در بزرگسالان بین 3.5 تا 5.2 میلی‌مول بر لیتر (mmol/L) است. مقادیر پتاسیم کمتر از 3 میلی‌مول بر لیتر (mmol/L) هیپوکالمی بسیار شدید در نظر گرفته می‌شود.

علت کمبود پتاسیم

کمبود پتاسیم پدیده‌ای بسیار نادر است؛ چرا که رژیم غذایی معمولی، پتاسیم مورد نیاز بدن را تأمین می‌کند. سطوح پایین پتاسیم خون، معمولاً به دلیل از دست دادن مقدار زیادی پتاسیم از طریق دستگاه گوارش اتفاق می‌افتد. علاوه بر این، اسهال طولانی‌مدت، استفراغ یا مصرف غیرمعمول مسهل‌‌ها نیز می‌توانند منجر به از دست دادن مقدار زیادی پتاسیم شوند. از دیگر دلایل دیگر ابتلا به هیپوکالمی می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• اختلالات غذا خوردن مثل پرخوری عصبی (Bulimia Nervosa)
• تعریق شدید (هایپرهیدروزیس)
• اختلال مصرف الکل
• داروهای مُدر
• مصرف داروهایی مانند انسولین، بعضی از آنتی‌بیوتیک‌ها و کورتیکواستروئیدها
• اختلالات غدد فوق کلیوی مانند آلدوسترونیسم اولیه (بیماری بسیار نادری که در آن هورمون کنترل‌کننده سدیم و پتاسیم خون (آلدوسترون) بیش از حد تولید می‌شود) و سندرم کوشینگ (شرایطی که در آن ترشح هورمون کورتیزول توسط غدد فوق کلیه افزایش می‌یابد)
• بیماری کلیوی مزمن (CKD)
• سطوح پایین منیزیم (هیپومنیزیمی)
• بیماری‌های کلیوی خاص مانند سندرم بارتر و سندرم گیتلمن
• سایر بیماری‌ها مانند سندرم لیدل (اختلال نادری که باعث افزایش فشار خون می‌شود)
• عدم دریافت مقدار کافی پتاسیم به دلیل یک رژیم غذایی ضعیف‌ (البته این امر بسیار نادر است)

علائم کمبود پتاسیم

در موارد کمبود پتاسیم خفیف، ممکن است هیچ نوع علامتی دیده نشود. اما به صورت کلی علائم این عارضه شامل موارد زیر می‌شود:

• یبوست
• تپش قلب
• خستگی بیش از حد
• گرفتگی (اسپاسم) عضلات و ضعف عضلانی
• گزگز کردن و بی‌حسی

موارد شدیدتر کمبود پتاسیم ممکن است باعث بروز چنین علائمی شوند:

• لرزش‌های عضلانی
• گرفتگی ممتد و دردناک عضلات (کرامپ)
• ضعف عضلانی شدید که منجر به فلج می‌شود
• افت فشار خون
• احساس سبکیِ سر، سیاهی رفتن چشم یا از حال رفتن
• ضربان قلب غیرمعمول (آریتمی)
• ادرار بیش از حد
• تشنگی بیش از حد

تشخیص کمبود پتاسیم

ازجمله روش‌هایی که برای تشخیص کمبود پتاسیم به کار گرفته می‌شوند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• آزمایش خون
• آزمایش ادرار
• نوار قلب (الکتروکاردیوگرام) که به آن ECG یا EKG می‌گویند و برای بررسی مشکلات ضربان قلب مورد استفاده قرار می‌گیرد. این آزمایش فعالیت الکتریکی قلب را ثبت می‌کند.
• پنل متابولیک جامع (CMP) شامل گروهی از آزمایش‌های خون است که به پزشکان اطلاعاتی در مورد تعادل مایعات بدن، سطح الکترولیت‌هایی مانند سدیم و پتاسیم و نحوه عملکرد کلیه‌ها و کبد می‌دهد.

درمان کمبود پتاسیم

پزشک در موارد هیپوکالمی خفیف، مکمل خوراکی پتاسیم تجویز می‌کند. در موارد شدیدتر، ممکن است نیاز به دریافت پتاسیم از طریق تزریق وریدی باشد.

پتاسیم بالا (هایپرکالمی)

به میزان بالای پتاسیم خون، هایپرکالمی گفته می‌شود که در آن سطح پتاسیم پلاسمای خون بالاتر از حد نرمال و معمولاً بیشتر از 5 تا 5.5 میلی‌مول بر لیتر (mmol/L) است. هایپرکالمی شدید (غلظت پتاسیم 6.5 میلی‌مول بر لیتر یا بالاتر) به شکل قابل ملاحظه‌ای با افزایش خطر مرگ‌ومیر ارتباط دارد.

علت پتاسیم بالا

شایع‌ترین دلیل سطوح بالای پتاسیم، مربوط به کلیه‌ها است؛ اما به طور کلی علت بروز هایپرکالمی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

1) بیماری‌ها و اختلالات

موارد زیر ازجمله بیماری‌ها و اختلالاتی هستند که می‌توانند باعث بالا رفتن پتاسیم خون و بروز هایپرکالمی شوند:

• نارسایی کلیوی حاد
• بیماری کلیوی مزمن
• بیماری آدیسون (نارسایی غده فوق کلیه)
• دهیدراتاسیون (کم آبی)
• نابودی گلبول‌های قرمز خون (همولیز) به دلیل جراحت یا سوختگی شدید
• دیابت نوع یک
• لوپوس
• اختلالات هورمونی
• تخریب بافت عضلانی به نام رابدومیولیز (شرایطی که در آن بافت ماهیچه‌ای آسیب‌دیده، پروتئین و الکترولیت‌های خود را به داخل خون می‌ریزد. این مواد می‌توانند به قلب و کلیه‌ها آسیب جدی و دائمی وارد کنند و حتی منجر به مرگ شوند).
• سوختگی، تروما (ضربه جسمی) یا سایر آسیب‌های بافتی

2) داروها

مصرف برخی از داروها نیز می‌تواند منجر به بروز هایپرکالمی شود. ازجمله:

• مکمل‌های پتاسیم
• هپارین (یک داروی رقیق‌کننده خون)
• آنتی‌بیوتیک‌ها از جمله آموکسی سیلین
• داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs)
• مکمل‌های گیاهی از جمله علف شیر، موگه (زنبق دره)، جینسینگ سیبری، زالزالک
• داروهای فشار خون به نام مهارکننده‌های بتا (آتنولول، متوپرولول، بیزوپرولول و پروپرانولول)
• ادرارآورهای نگهدارنده پتاسیم از جمله آمیلوراید، اسپیرونولاکتون و تریامترن
• داروهای فشار خون به نام بازدارنده‌های آنزیم مبدل آنژیوتانسین (ACEs) از جمله لوزارتان و والسارتان
• داروهای فشار خون به نام مهارکننده‌های گیرنده آنژیوتانسین (ARBs) از جمله کاپتوپریل، لیزینوپریل و انالاپریل

علائم هایپرکالمی

بسیاری از افراد مبتلا به هایپرکالمی خفیف، هیچ علائمی ندارند یا علائمشان به راحتی نادیده گرفته می‌شود. در چنین شرایطی، علائم ممکن است به تدریج در طول هفته‌ها یا ماه‌ها بروز کنند و اغلب خودشان برطرف می‌شوند. اما سطوح بسیار بالای پتاسیم به قلب صدمه می‌زند و باعث بروز ناگهانی مشکلات تهدیدکننده حیات می‌شود. به طور کلی علائم هایپرکالمی عبارتند از:

• درد شکمی و اسهال
• درد قفسه سینه
• تپش قلب یا آریتمی (ضربان قلب نامنظم، سریع و تند)
• ضعف عضلانی یا بی‌حسی اندام‌ها
• حالت تهوع یا استفراغ

تشخیص پتاسیم بالا

برای تشخیص دقیق هایپرکالمی می‌توان از این روش‌ها استفاده کرد:

• نوار قلب
• آزمایش خون
• آزمایش ادرار

درمان هایپرکالمی

روش‌های درمانی این عارضه عبارتند از:

• درمان وریدی: سطوح بسیار بالای پتاسیم، باید به‌سرعت درمان شوند. در چنین مواقعی برای محافظت از قلب، ممکن است نیاز به تزریق وریدی کلسیم باشد. گام بعدی تزریق انسولین است که به ورود پتاسیم به داخل سلول‌های خونی کمک می‌کند. همچنین برای پایین آوردن بیشتر سطح پتاسیم، ممکن است نیاز باشد تا بیماران یک داروی آسم به نام سالبوتامول را استنشاق کنند (اسپری دهانی).
• تنظیم یا تغییر داروها: بسیاری از افراد بعد از قطع یا تغییر بعضی از داروهای فشار خون یا سایر داروهایی که میزان پتاسیم خون را بالا می‌برند، بهبود می‌یابند. البته دقت کنید که بدون هماهنگی با پزشک به هیچ‌وجه دوز داروهای خود را تغییر ندهید.
• رزین‌های تبادل یونی (potassium binders): در صورتی که سایر درمان‌ها به کاهش پتاسیم کمکی نکردند، پزشک احتمالاً این دسته از داروها را توصیه می‌کند. عملکرد رزین‌های تبادل یونی به این صورت است که پتاسیم اضافی بدن، در روده‌ها به آن‌ها متصل شده و سپس از طریق مدفوع از بدن خارج می‌شود. این داروها به شکل خوراکی و تنقیه (انما) در دسترس هستند و باید به صورت روزانه مورد استفاده قرار بگیرند. ازجمله رزین‌های تبادل یونی می‌توان به سدیم پلی استیرن سولفونات (با نام تجاری کی-اگزالات) اشاره کرد.
• داروهای مدر: از آنجایی که یکی از راه‌های اصلی خروج پتاسیم از بدن ادرار است، تجویز و مصرف داروهای ادرارآور به کاهش پتاسیم اضافه در بدن کمک می‌کند.
• دیالیز: افرادی که پس از به کار گرفتن این روش‌ها، سطح پتاسیم خونشان همچنان بالا است یا افرادی که تجربه نارسایی کلیوی دارند، احتمالاً نیاز به انجام دیالیز دارند. این روش درمانی به کلیه‌ها برای خروج پتاسیم اضافی از خون کمک می‌کند.

البته روش‌های درمانی دیگری نیز وجود دارند که استفاده از آن‌ها به دلیل و علت بروز هایپرکالمی بستگی دارد.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟

در صورت بروز چنین علائمی به پزشک مراجعه کنید:

• مشکل در تنفس
• ضعف عضلانی شدید یا خستگی مفرط
• درد شکمی شدید، حالت تهوع یا اسهال
• نبض ضعیف، درد قفسه سینه، یا نشانه‌های سکته قلبی

شبه هایپرکالمی (سودوهایپرکالمی)

گاهی با وجود اینکه هیچ علائمی مبنی بر وجود هایپرکالمی در فرد دیده نمی‌شود اما جواب آزمایش‌ها بیانگر وجود پتاسیم بالا در خون است. در چنین شرایطی احتمال بروز شبه هایپرکالمی وجود دارد. شبه هایپرکالمی به نشت پتاسیم از گلبول‌های قرمز خون گفته می‌شود. این اتفاق ممکن است به دلیل شکاف سلول‌های خون، هنگام نمونه‌گیری یا مدت کوتاهی بعد از آن رخ دهد.

در چنین شرایطی، پتاسیم از سلول‌های شکافته شده به داخل نمونه خون نشت کرده و همین موضوع باعث افزایش کاذب سطح پتاسیم می‌شود. البته این اتفاق بسیار رایج است؛ در نتیجه برای تشخیص شبه هایپرکالمی باید علائم فرد و نتیجه کلی آزمایش خون مورد بررسی قرار گیرد. در صورت منطبق نبودن نتایج آزمایش با علائم فرد یا نوسان در نتایج آزمایشگاهی، باید مجدداً نمونه‌گیری خون انجام شود.

مشکلات و عوارض پتاسیم در طول بارداری

به طور معمول، میزان پتاسیم خون باید در طول دوران بارداری ثابت بماند؛ با این وجود احتمال بروز هایپرکالمی و هیپوکالمی در این دوران وجود دارد.

• هایپرکالمی: سطح بالای پتاسیم در طول بارداری، با خطر قابل توجه و شدید بروز بیماری آترواسکلروتیک (تصلب شرائین) مرتبط است؛ چرا که می‌تواند نشانه‌ای از نقص عملکرد کلیوی و متابولیک پنهان باشد.
• هیپوکالمی: بنابر نتیجه یک مطالعه علمی، احتمال بروز هیپوکالمی در طول بارداری کمتر از یک درصد است. به طور کلی ابتلا به هیپوکالمی در طول بارداری با بیماری‌های زیر مرتبط است:
  • نارسایی احتقانی قلبی (CHF)
  • بیماری عروق کرونری (CAD)
  • سندرم کوشینگ
  • تهوع و استفراغ شدید بارداری (Hyperemesis Gravidarum)

کدام مواد غذایی غنی از پتاسیم هستند؟

پتاسیم در بسیاری از مواد غذایی به خصوص میوه‌ها و سبزیجات وجود دارد. سبزیجات برگ‌دار، لوبیا، مغزها، لبنیات، و سبزیجات نشاسته‌دار مانند کدو منابع غنی از پتاسیم هستند.

• میوه‌های خشک (کشمش و زردآلو)
• لوبیا و عدس
• سیب‌زمینی
• کدوی زمستانی (کدوی بلوطی و کدو حلوایی)
• اسفناج و کلم بروکلی
• برگ چغندر
• آووکادو
• موز
• گرمک
• پرتقال و آب پرتقال
• آب نارگیل
• گوجه فرنگی
• لبنیات و شیرهای گیاهی (شیر سویا و شیر بادام)
• بادام هندی و بادام درختی
• مرغ
• ماهی قزل‌آلا

سخن پایانی

پتاسیم یک ماده مغذی ضروری است که سلول‌ها برای عملکرد طبیعی به آن نیاز دارند. رژیم‌های غذایی مورد استفاده انسان در گذشته غنی از پتاسیم بودند؛ اما در رژیم‌های غذایی فعلی پتاسیم به میزان کافی یافت نمی‌شود. افزایش جذب پتاسیم از طریق مواد غذایی می‌تواند از بسیاری از اثرات زیان‌بار کمبود پتاسیم ازجمله حساسیت بیشتر به نمک، افزایش خطر سنگ کلیه و امکان کاهش بیشتر تراکم استخوان، پیشگیری ‌کند.

به دلیل شیوع فشار خون بالا، سکته مغزی و بیماری‌های مرتبط با کاهش مواد معدنی استخوان (مانند پوکی استخوان و سنگ کلیه)، باید مصرف غذاهای غنی از پتاسیم به ویژه میوه‌ها و سبزیجات را در رژیم غذایی خود بگنجانید. برای اطمینان از وجود مقدار کافی پتاسیم در بدن خود، می‌توانید با پزشکتان صحبت کنید.