روایت طراحی و ساخت بنای آجری هشت ضلعی مزار میرزا کوچک خان جنگلی

با اینکه دو دهه از ساخت بنای میرزا کوچچ خان جانی می گذرد، این بنا در تاریخ دهم ساخته شده است. خرداد 1382 و به شماره 8782 در فهرست بناهای ثبت شده کشور به ثبت رسیده است.

بعد از آن شهریور 1320 نفر از اهالی رشت توانستند جسد میرزا را بدون سروصدا از روستای خانقاه به سلیمانداراب منتقل کنند و سنگ قبر ساده ای با این مضمون بر روی قبر گذاشته شد: «میرزا کوچوک خان، جنگلی که به ندای اسلام پدید آمد، بازتاب می کند. صدای مظلومان و مظلومان ایران در طنین غرش. گلوله ها به گوش دنیا رسید.

پس از انقلاب 1357، یک گروه خیریه تلاش کردند آرامگاه میرزا را از حالت متروکه خارج کنند. پس از سه سال تلاش و با کمک مردم، سرانجام بنای هشت ضلعی آجری بر روی قبر میرزا کوچوک خان ساخته می شود. طراح این ساختمان دکتر محمدتقی رزازی.

این معمار می گوید: قبرستان سلیمانداراب بعد از انقلاب ویرانه ای بیش نبود. زمین گورستان ناهموار، باتلاقی و پر از سیل بود. سقف مسجد سلیمانداراب و سفال های آن و همچنین دیوارهای حصار اطراف قبرستان در قسمت های زیادی فرو ریخته بود و سنگ قبر میرزا نیز سنگ کوچک ناشناخته ای بود.

انجمن فرهنگی قبل از انقلاب ۵۷ به صورت خودجوش بناهایی بر مزار بزرگان گیلان با عنوان «انجمن مردمی مفاخر گیلان» برپا کرد. مثلاً مقبره کاشف السلطنه و آرامگاه دکتر. معین ساخته شده توسط همین گروه.

پس از انقلاب نیز همین گروه به فکر ساختن بنای یادبود میرزا کوچچ خان و دکتر دکتر افتادند. برای ساختن حشمت. هیئت این گروه که من از اعضای آن بودم تصمیم گرفتند با کمک خیرین قبری برای میرزا بسازند.

قبل از انقلاب سازمانی به نام «سازمان ملی حفاظت آثار باستانی کشور» وجود داشت که در استان ها دفاتر فنی داشت و در آن زمان به عنوان رئیس اداره فنی حفاظت از آثار باستانی گیلان کار می کردم. اما چون کار مزارمیرزا قدیمی نبود، نتوانستیم از آن دفتر به رسمیت بشناسیم. توسلی رئیس وقت اداره فرهنگ و هنر گیلان که از اعضای هیئت مدیره انجمن مذکور بود نتوانست از اداره فرهنگ وام دولتی دریافت کند.

دکتر. رزازی می افزاید: در واقع طرح اولیه مقبره میرزا کوچوک خان به طور کامل با کمک اعضای انجمن فوق الذکر و سایر خیرین ایجاد شده است. یادم هست یک تومان اسکناس چاپ می کردیم و بین مردم پخش می کردیم.

شادروان ابراهیم فخرایی نویسنده کتاب سردار جنگل بیشترین کمک را کرد و شخصاً 10 هزار تومان به انجمن کمک کرد و وصیت کرد که در این قبرستان به خاک سپرده شوند.

ما مسابقه ای را برای طراحی بنای تاریخی خود راه اندازی کردیم و طرح من توسط هیئت امنا از بین 5 طرح ارسالی انتخاب شد. شاید هیئت امنا پروژه من را انتخاب کرد تا خودمان اجرای آن را برعهده بگیریم چون انجمن اعتباری نداشت که به مدیر پروژه پرداخت کند.

این معمار درباره طرح باستانی مزار میرزا کوچوک خان توضیح می دهد: طرح من الگویی از معماری اسلامی بود. بنای آجری هشت ضلعی با دهلیزهای ورودی مکرر و طاق های شیپوری در هر طرف. به طوری که قبر میرزا در وسط قبرستان قرار می گیرد و در هر طرف آن پیشخوانی برای حرکت و قرائت فاتحه وجود دارد. البته به دلیل اعتبار کمی که داشتیم مجبور شدیم ساخت و ساز را در مقیاس کوچک انجام دهیم.

این بنا نیز با کاشی تزئین شده بود. از آنجایی که در آن زمان در حوزه میراث کار می‌کردم، برای صرفه‌جویی در هزینه‌ها، از کاشی‌های باقی‌مانده که برای مرمت بقعه شیخ زاهد استفاده شد، استفاده کردیم.

کاشی‌های معقلی به 4 رنگ سفید فیروزه‌ای و در ابعاد 17 در 5 سانتی‌متر به شکل مستطیل در ترکیب آجر و کاشی در بدنه ستون استفاده می‌شد.

سقف بنا با معماری بومی با سقف های چوبی و سرامیک ساخته شده است. «زحمت کش» از استادکاران لاهیجان روی سقف و سنگ قبرهای آرامگاه باستانی میرزا کار کرده است.

مرحوم فخرایی در حین اجرا ما را همراهی می کرد. در آن زمان چند درخت آزاد در وسط قبرستان بود. فخرایی به من گفته بود که میرزا کوچاخ خان در این قبرستان سخنرانی کرده و در حین سخنرانی به این درختان آزاد تکیه داده است.
به همین دلیل طرح را طوری اجرا کردم که درختان حفظ شوند و مناره های گوشه هشت ضلعی باقی بماند. متأسفانه بعداً درختان را قطع کردند.

مجری طرح مزار باستانی میرزا خوخک خان توضیح می دهد: طرح جامع ساماندهی قبرستان سلیمانداراب شامل قبر میرزا، محوطه سازی، دیوارکشی و ایجاد سردر، کف سازی و مرمت مسجد به ارزش 450 هزار تومان تکمیل شد.

البته در طرح ماستری قرار بود در ابتدای ورودی سرک منتهی به مزار یک کتابخانه نیز ساخته شود. در ابتدای ورودی یک باغ کوچک وجود داشت که می خواستیم در آن کتابخانه راه اندازی کنیم. رئیس جمهور در سفر به استان قول اختصاص 50 میلیون تومان برای ساخت این کتابخانه را داده بود که این وعده هرگز محقق نشد.

در سال ۱۳۷۱ اداره کل میراث فرهنگی گیلان اقدام به تغییر مجدد بنای تاریخی کرد و با تغییر جزئی در طرح جدید طرح قدیمی از بین رفت. هزینه طرح جدید از محل اعتبارات بازسازی ضریح معروف سازمان میراث فرهنگی تامین و پس از یک دهه تاخیر در اجرا به پایان رسید.

در طرح جدید، ارتفاع مقبره میرزا افزایش یافت و دو ردیف کلاهک چوبی تا شده روی مقبره قرار گرفت. به علاوه 8 ستون با نماهای چوبی و سرستون های چوبی کنده کاری شده فضای اطراف مقبره را پوشانده است. این پروژه شامل رنگ آمیزی مجدد دیوار اطراف قبرستان سلیمانداراب، ایجاد دروازه گلی در ورودی دوم، جایگزینی سنگ قبر و نورپردازی بود.

در نهایت دو دهه از برپایی بنای یادبود میرزا جنگلی در 19 دی می گذرد. خرداد 1382 و به شماره 8782 در فهرست بناهای ثبت شده کشور به ثبت رسیده است.