اگر ایران تحت تحریم نبود، راه اندازی یک تجارت سودآور در آفریقا با این تاخیر برای این کشور آسان نبود!
صابر گل عنبری*
دیروز سفر دیرهنگام رئیس جمهور ایران به آفریقا پس از یک دهه در هنگامه‌ای شروع شد که از یک سو، تجارت خارجی ایران به دنبال تحریم‌های آمریکا با مشکلات عدیده‌ای مواجه است و از دیگر سو، در نتیجه چندین دهه بی‌توجهی سیاست خارجی ایران به آفریقا عملا رقبای آن از ترکیه، عربستان، امارات و اسرائیل فرصت‌‌‌ها را شکار و تصاحب کرده و در این شرایط تحریم و فشار آمریکا نیز راه‌انداختن تجارت و توسعه آن در این قاره کار بسیار شاقی است.
نگاهی اجمالی به روابط درهم تنیده تجاری و اقتصادی که دیگر بازیگران و رقبای منطقه ای با آفریقا در دهه های اخیر برقرار کرده اند نشان می دهد که اگر ایران تحت تحریم نبود، راه اندازی یک تجارت سودآور در آفریقا با این تاخیر برای این کشور آسان نبود . این که ایران عرصه آفریقایی را تا این حد به رقبای خود باخته، همچنان که قبلا نیز گفته شده، به این دلیل است که اقتصاد جایگاهی در این چند دهه در سیاست خارجی کشور نداشته است.
حجم تجارت ناچیز یک میلیارد و 200 میلیون دلاری ایران با قاره آفریقا با یک میلیارد و سیصد میلیون نفر جمعیت و 54 کشور و برخوردار از 60 درصد معادن جهان در مقایسه با تجارت ده‌ها میلیاردی امارات، ترکیه و عربستان با این قاره نشان می‌دهد که بر خلاف برخی تصورات، حتی رقابت نیز به عنوان یک محرک نقش مهمی در سیاست خارجی ایران نداشته است که اگر چنین بود حتی برای جا نماندن از رقبا هم که شده اندک تلاش و اهتمامی به مولفه اقتصاد به عنوان موتور محرکه بیشتر روابط خارجی کشورهای جهان و منطقه و موجد قدرت و نفوذ نرم و پایدار می‌شد و ایران به این صورت در تجارت با قاره پرفرصت آفریقا عقب نمی‌افتاد.
در میان کشورهای همسایه، امارات رهبری همه را به دست گرفته و تجارت گسترده ای را با آفریقا به راه انداخته است که حجم آن در سال 2022 به 80 میلیارد دلار رسید. یعنی همان کشوری که «برخی» با دیده تحقیر آن را “ذره بینی” می‌نامیدند، با جمعیت سه میلیون نفری (بومی) و مساحت یک بیستم ایران امروز حجم تجارتش با قاره آفریقا بیش از 65 برابر تجارت ایران با این قاره است.
امارات خود چهارمین سرمایه گذار بزرگ جهان در آفریقا پس از چین، اروپا و آمریکا و بزرگترین سرمایه گذار منطقه خاورمیانه در این قاره است که نزدیک به صد میلیارد دلار در کشورهای خود سرمایه گذاری کرده است. تجارت غیرنفتی امارات با کنیا که اولین مرحله سفر آفریقایی رئیسی است در سال گذشته به حدود 3 میلیارد دلار رسید که معادل 43 برابر تجارت 70 میلیون دلاری ایران با این کشور است.
امارات هم اکنون در رقابت جدی با چین در آفریقاست و تعداد قابل توجهی از بنادر مهم آفریقا به ویژه در شاخ آفریقا به وسیله امارات اداره می‌شود و در کنار آن هم بخشی از منابع طلای این قاره را در نتیجه توافقنامه‌های مختلف در اختیار گرفته است و چند وقت قبل هم با کنگو طی قراردادی صادرات طلای این کشور را به مدت 25 سال در اختیار گرفت.
عربستان نیز تجارت گسترده‌ای با آفریقا دارد و میزان سرمایه‌گذاری آن در این قاره به بیش از 90 میلیارد دلار می‌رسد که 54 میلیارد آن در مصر است. در کل کشورهای عربی خلیج فارس در دو دهه اخیر حدود 30 میلیارد دلار در زیرساخت‌های آفریقا سرمایه‌گذاری کرده‌اند. همین تجارت گسترده و سرمایه‌گذاری‌های کلان نفوذ کلانی به این کشورها در آفریقا و تاثیرگذاری بر تصمیمات کشورهای آن بخشیده است.
اما ترکیه یکی دیگر از بازیگران مهم منطقه ای آفریقا است که در دو دهه گذشته تجارت خود را با این قاره بیش از 15 برابر کرده است و از 2 میلیارد دلار در سال 2002 به 35 میلیارد دلار رسیده است.
علاوه بر این، اردوغان اکنون عنوان پربازدیدترین مقام خارجی این قاره در 16 سال گذشته را به خود اختصاص داده است. وی تاکنون به 31 کشور آفریقایی سفر کرده است و آشتی اخیر با مصر به عنوان دروازه ورود به آفریقا به ترکیه مزیت دیگری برای توسعه تجارت خود در این قاره می دهد. به گفته منابع دولتی ترکیه، ارزش پروژه های ترکیه در آفریقا اکنون به 80 میلیارد دلار رسیده است.
حال با نفوذ عمیق مثلث امارات، عربستان و ترکیه در آفریقا و احتمال تعمیق بیشتر آن در سایه دورخیز اقتصادی این کشورها بر پایه چشم‌اندازهای کلان اقتصادی، ایران دیرهنگام و آن هم در شرایط تحریمی در صرافت پی‌ریزی مناسبات تجاری با این قاره است که با توجه به نبود منابع برای سرمایه‌گذاری در کشورهای آن مانند مثلث پیشگفته آنچه بیشتر قابل تصور است بیشتر افزایش تجارت کالا در حدود مشخصی است.
اما آنچه باعث تعمیق و تثبیت روابط تجاری بین کشورها می شود سرمایه گذاری است که در حال حاضر ایران به دلایل شناخته شده زیادی در این زمینه نمی تواند با دیگر بازیگران آفریقا رقابت کند.