بر این اساس “جمعیت»- پزشک مشمول رازداری است. عبارتی که در ذهن بسیاری از افراد شکل گرفته و باعث شده است که برخی از زنان یا مردان، حتی اگر در این موقعیت قرار بگیرند، فارغ از موضوعات مذهبی، بین دو پزشک که مهارت های مشابهی دارند، انتخاب کنند. دکتر جنس مخالف برای انتخاب حتما دیده اید که دامنه این مشکل به حدی گسترش یافته است که گاهی در مراکز خصوصی یا دولتی غیر از پزشک، پرستار، پیراپزشک، داروساز و حتی نظافتچی محرمانه تلقی می شود و حقوق بیماران به ویژه بیماران زن نادیده گرفته شده است. علاوه بر این مشکلات، موضوع لزوم حفظ سلامت و جان بیمار در بسیاری از موارد مستلزم بی توجهی به حجاب کودکان محرم و نامحرم است که شرع نیز بر آن صحه می گذارد. خبرگزاری فارس در تماسی با حجت الاسلام والمسلمین دکتر لطف الله دژکام، نماینده ولی فقیه در استان فارس و امام جمعه شیراز و عضو کمیته ملی اخلاق بالینی وزارت بهداشت. نتیجه این گفتگو به شرح زیر است:
– آقای دکتر، اولین سوال این است: شرط حفظ رازداری پزشکی چقدر است؟ با توجه به رواج کلینیک های زیبایی و مراجعه مکرر خانم ها به این مراکز که آقایان در آن فعالیت دارند؛ در این زمینه بحث لمس و… از منظر شرعی چیست؟
اگر رابطه پزشک و بیمار را از منظر شرع تحلیل کنیم، مشکلی نداریم که پزشک در دین ما محرمانه تلقی شود. همه ما می توانیم قبول کنیم که در شرایط اضطراری، هیچ کس مجبور نیست مسئله حریم خصوصی را برای خودش نگه دارد. مثلاً اگر فردی در حال مرگ باشد، پزشک نمی تواند بگوید من او را معالجه نمی کنم زیرا بیمار صلاحیت ندارد.
مثلاً اوایل انقلاب همایشی در تبریز برگزار شد؛ آن زمان اکثریت پزشکان را خانم ها تشکیل می دادند. جراح که متخصص زنان و زایمان بود، یک آقا بود. به آنها گفته شد که به بالین بیمار نیایند مگر اینکه لازم باشد. در موارد دیگر، ماماها باید زایمان را انجام دهند. گفت نیمه شب در خانه ما را زدند. شما گفتید نیاز فوری به شما وجود دارد و یک خانم باردار در حال زایمان است و مشکل دارد. گفتم به من گفته اند که بر بالین بیمار نرو. اگر مجتهدی تبریزی بگوید بیا به این شکل می آیم. این آقا گفت من خواهرزاده مجتهد هستم و این مریض هم مادر من است. در مواقع ضروری چنین محدودیتی وجود ندارد. این در مورد شناخت نیاز است.
– «ضرورت» به چه معناست؟ آیا پزشک باید نیاز را تشخیص دهد یا بیمار؟
کلمه ضرورت گاهی در گوشمان سنگین می شود و می گوییم دیگر لازم نیست. چه کسی باید این نیازها را تشخیص دهد؟ یکی از اساتید ما که شاگرد یکی از علمای بزرگ نجف بود می‌گفت: «حاجت را خود مردم تشخیص می‌دهند.» مثلاً اگر دندان درد شدیدی دارد، فوراً به دندان‌پزشک مراجعه کند. . به همین دلیل باید سختگیری ها را در مورد ضروریات کاهش دهیم. اما نباید این سؤال را طوری تفسیر کرد که مسأله محرم یا نامحرم تبدیل به تکلیف شود و مقررات شرعی نادیده گرفته شود.
نیاز به مراجعه به پزشک جنس مخالف باید متعادل و معقول باشد زیرا دین ما معقول است. این طور نباشد که کسی دین نداشته باشد و آن را کاملاً ترک کند یا این که نمی تواند در آن دین زندگی کند. دین ما هوشیار، معقول و بسیار پاک است. مردم متدین ما قضایا را خوب تشخیص می دهند و وقتی موردی را لازم می بینند حکم محرم و نامحرم لغو می شود.
اینکه می گویند دکتر محرمانه است درست نیست
اینکه می گویند پزشک محرمانه است یک حرف کلی است و درست نیست. در واقع در موارد ضرورت حکم آن ساقط می شود و در این مورد نیازی به رعایت محرم و نامحرم نیست.
– آقای دکتر، وزارت بهداشت برای برگزاری دوره های اخلاق پزشکی و شریعت در این زمینه اقدامی نکرده است؟
اینها را به تفصیل در درس دانش آموزان توضیح دادیم. پیشنهاد من این است که کارگاهی با این موضوعات برگزار شود و با دانشجو گفتگوی صمیمانه داشته باشیم و دانشجو در این بحث ها و کارهای بالینی این مهارت را بیاموزد. برای پزشک عمومی هفت مهارت در نظر گرفته ایم. یکی از آنها مهارت اخلاقی بود. قرار شد اگر این توانایی را ندارد به او گواهی پزشکی ندهیم. حدود 10 سال از تایید این مبحث در طب ایرانی می گذرد. در سطح بین المللی تقریباً همان هفت مورد تدریس می شود، با این تفاوت که هرکسی دیدگاه خاص خود را دارد، اما عنوان مشترک است.
این مهارت‌ها معمولاً به پزشکان عمومی آموزش داده نمی‌شوند. ما یک دوره ترم طولانی برای آموزش اخلاق به دانشجویان از سال اول تا هفتم برنامه ریزی کرده ایم تا این مهارت در آنجا قابل سنجش باشد. اولین آزمون آسکی را برای توانایی های اخلاقی خود تهیه کردم و در حال حاضر در دانشگاه شیراز در حال انجام است. اما این آزمون تا حد زیادی مورد غفلت مؤسسات آموزشی قرار گرفته است.
دانش آموز برای شرکت در آزمون نیاز به مهارت دارد. تا زمانی که این مسائل را حل نکنیم، هرچه می گویم فقط یک بیانیه است. باید این موارد را در چارچوب آموزش، پژوهش و کار بالینی باور کنیم و بگوییم چگونه می‌توانیم این کار را انجام دهیم تا پزشک بدون دغدغه کار اخلاقی را انجام دهد. ما باید از فناوری فضایی شروع کنیم، تا آموزش پرستاران و پزشکان، تا کارگران خدماتی که به اتاق عمل سفر می کنند. این افراد باید مهارت های لازم را کسب کنند. بنابراین گروه اخلاق دانشگاه باید به شدت در این زمینه فعالیت کند.
– در اتاق های زایمان، متخصص بیهوشی اغلب آقایان هستند و خانم ها به این موضوع اعتراض دارند. آن را توضیح دهید؟
روند سازگاری اعلام شده توسط وزارت بهداشت باید رعایت شود. گاهی اوقات این فرآیند به قدری سخت اعمال شده است که فراموش شده است. محیط کار بالینی باید به اندازه کافی انعطاف پذیر باشد تا بتواند بررسی کند که آیا پزشک برای این قسمت در دسترس نبوده است یا خیر.
باید بگویم که تعداد متخصص بیهوشی زن واقعا کم است. این مشکل را با حضور متخصص بیهوشی در اتاق عمل به همراه متخصص بیهوشی حل کردیم. او دستورالعمل ها را به متخصص بیهوشی می دهد و متخصص آنها را انجام می دهد. البته ما در شیراز بیمارستانی به نام حضرت زینب (سلام الله علیها) داریم که تماماً خانم ها هستند و اصلاً متخصص بیهوشی مرد در آنجا نداریم.
با دوستان پزشک که در زمینه اخلاق پزشکی کار می کردند مقاله ای به نام “مهندسی اخلاق پزشکی” در مورد طراحی اتاق عمل منتشر کردیم. مثلاً لازم است متخصص بیهوشی خانم باشد یا با پاراوان این حد را رعایت کنیم. از آنجایی که متخصص بیهوشی می خواهد بیهوشی را کنترل کند، در صورت نبود پزشک زن در منطقه ای، اتاق عمل باید طوری تنظیم شود که متخصص بیهوشی بتواند به راحتی خدمات خود را ارائه دهد و حریم شخصی بیمار حفظ شود.
ما در دورانی زندگی می کنیم که آلمان می تواند با کمک ربات ها در ایران فعالیت کند. حالا مگر نمی شود کاری کرد که مثلاً متخصص بیهوشی یا افرادی که در اتاق عمل به غیر از بیماران خدمات ارائه می دهند بتوانند با موازین شرعی خدمات خود را ارائه دهند؟ آنها در حین ارائه خدمات خود، نباید درگیر هیچ گونه رفتار خاص ممنوعه باشند.
ما در این مقاله به این موارد پرداخته ایم. این نمایشگرهای حریم خصوصی برای اولین بار برای جداسازی حریم خصوصی بیمار در اتاقی با چندین بیمار ایجاد شدند. باید با جدیت به این موارد نگاه کنیم. مطلوب است که بیمار در محیطی که وارد آن می شود، این اطمینان را داشته باشد که چارچوب حریم خصوصی من در آن محیط رعایت می شود و هر جا که نیاز به حضور مرد باشد، بیمار بفهمد که وجود ندارد. راه دیگری وجود ندارد و خدمات باید توسط پزشک مرد ارائه شود. اما در بازه‌های زمانی بین این دو مورد، هنوز قابلیت‌های آموزشی و عملیاتی را اجرا نکرده‌ایم. متأسفانه این بدان معناست که این قسمت ها در دوره آموزشی پزشکی ما وجود ندارد.
آیا وزارت بهداشت آمادگی اجرای این کار را دارد؟
وزارت بهداشت شورای اخلاق تشکیل داده است. او تعدادی کمیته اخلاق بالینی و کمیته اخلاق تحقیق را تأسیس کرد. ما در زمینه اخلاق در پژوهش پیشرفت هایی داشته ایم. چرا که می خواستیم مقالات خود را در سطح بین المللی ارائه کنیم، اما برای عملیاتی شدن این فرآیندها اقدام جدی صورت نگرفت. وزارت بهداشت کارهای خوبی در زمینه اخلاق در پژوهش انجام داده است. من نیز عضو این کمیته هستم. آنچه ما در حوزه اخلاق بالینی می خواهیم هنوز مشخص نیست و حوزه کار بالینی بسیار شلوغ و پر از مشکلات است.
آیا برای رفع این مشکل در بیمارستان های شیراز اقدامی انجام شده است؟
در گروه اخلاق شیراز به دوستان شورای گروه گفتم که نباید همه چیز را با هم شروع کنند. پیروزی های کوچکی به دست آوریم تا نشان دهیم که تاثیرگذار بوده ایم و این چیزها مفید بوده است. اگر کارهای کوچک و موفق انجام دهیم، در نهایت ما را باور خواهند کرد. شغلی پیدا کنید که قابل اجرا باشد. اگر پروژه بسیار بزرگی را به عهده بگیریم، زندگی مدیریتی ما اجازه نمی دهد آن را عملی کنیم. وقتی چیزی اجرا شد و بازخورد دریافت کردید، برای عملیات بعدی تشویق و حمایت خواهید شد.
در این زمینه تابلویی را در بیمارستان برای مرکز مشاوره بارداری نصب کردیم و دسترسی افراد را ایزوله کردیم تا حرکت متقاضی به دلایل اخلاقی زیاد نمایان نشود. حالا احساس خوبی داریم که می توانیم کاری انجام دهیم. ما باید به جامعه نگاه کنیم و نیاز را پیدا کنیم، حتی اگر اندک باشد. تجربیات من نشان داده که این کوچولوهای موفق می توانند امید و شادی را در جامعه ایجاد کنند.
باید در راستای برنامه های اخلاق پزشکی بیشتر کار شود تا علاوه بر رعایت احکام اسلام، شأن بیمار را نیز حفظ کنیم.