از کوروش کبیر تا قهرمان/ روایت حضور ایران در جشنواره کن

ریحانه اسکندری: هر ساله در ماه مه، شهری کوچک در جنوب فرانسه برای چند روز، پایتخت سینمای جهان می‌شود. جشنواره فیلم کن، با آن فرش قرمز همیشگی‌اش، جایی‌ست که فیلم‌ها یا به اوج می‌رسند یا در سکوت محو می‌شوند.

در میان این گردهمایی جهانی، نام ایران هم گاه در زمزمه‌ها شنیده می‌شود؛ نه همیشه، نه بی‌وقفه، اما با ردپایی که از یاد نمی‌رود. گاهی در قالب فیلمی کوتاه از کارگردانی گمنام، گاهی در قاب نخل طلایی که روی صحنه در دست یک سینماگر ایرانی بالا می‌رود.

می توان گفت طی سالیان دراز با آرامی و قدم‌های آهسته، سینمای ایرانی جای پای خود را در کن محکم‌تر کرد و آثار قابل توجه‌تری  را در این جشنواره به نمایش گذاشت.  
در این گزارش نگاهی روایت‌گونه به ردپای سینمای ایران در فستیوال جهانی فیلم کن می‌اندازیم. 

از «کوروش کبیر» تا نخل طلایی؛ آغاز مسیر پرماجرای سینمای ایران

سینمای ایران بیش از شش دهه است که با حضور در معتبرترین رویداد سینمایی جهان، یعنی جشنواره کن، نام خود را در کنار بزرگان ثبت کرده است. این مسیر از سال ۱۹۶۱ آغاز شد؛ زمانی که فیلم کوتاه «کوروش کبیر» ساخته مصطفی فرزانه در بخش مسابقه فیلم‌های کوتاه کن به نمایش درآمد.

طلوع نخستین جوایز و ورود به هفته منتقدان

سه سال پس از آن، در ۱۹۶۴، فیلم «طلوع فجر» ساخته احمد فاروقی‌قاجار موفق شد جایزه شورای عالی تکنیک را از آن خود کند. در همان سال، فیلم بلند «شب قوزی» به کارگردانی فرخ غفاری نیز در بخش هفته منتقدان حضور یافت.

بازگشت با «گاو» و تنوع آثار در دهه ۷۰ میلادی

پس از وقفه‌ای چندساله، در سال ۱۹۷۱ فیلم «گاو» از داریوش مهرجویی در بخش پانزده روز کارگردان‌ها نمایش داده شد و سال بعد «پستچی» نیز همین مسیر را پیمود. این دهه همچنین با حضور انیمیشن «شهر خاکستری» از فرشید مثقالی و آثار دیگری چون «شازده احتجاب» بهمن فرمان‌آرا و «تداعی» از نورالدین زرین‌کلک غنی‌تر شد.

نمایندگی پس از انقلاب و چهره‌های تازه‌نفس

در آستانه دهه ۸۰ میلادی، فیلم‌هایی همچون «چریکه تارا» از بهرام بیضایی و «نظم» سهراب شهید ثالث (به‌عنوان محصول آلمان) نمایندگان دوران تازه سینمای ایران در کن بودند. در این دهه، فیلم‌سازانی مانند رافق پویا و قاسم ابراهیمیان نیز با آثار مستقل خود در جشنواره حضور یافتند.

دهه ۹۰ و ورود موج نو به کن

دهه ۹۰ میلادی با «در کوچه‌های عشق» ساخته خسرو سینایی آغاز شد؛ فیلمی که برای اولین‌بار از موج نو سینمای ایران در بخش نوعی نگاه پذیرفته شد. در سال ۱۹۹۲، حضور گسترده آثار ایرانی از جمله «زندگی و دیگر هیچ» عباس کیارستمی و انیمیشن‌های متعدد، دوره‌ای درخشان رقم زد.

افتخارات بزرگ و طلوع نام‌های ماندگار

سال ۱۹۹۷ نقطه اوج این حضور بود، «طعم گیلاس» عباس کیارستمی موفق به دریافت نخل طلایی بهترین فیلم شد؛ جایزه‌ای که جایگاه ایران را در جهان تثبیت کرد. پس از آن، چهره‌هایی چون سمیرا مخملباف، ناصر تقوایی و محمد شیروانی به کن راه یافتند.

دهه ۲۰۰۰؛ تنوع سبک و جهان‌بینی ایرانی

از آغاز این دهه، فیلم‌هایی چون «تخته سیاه» سمیرا مخملباف و «زمانی برای مستی اسب‌ها» از بهمن قبادی موفق به کسب جوایز شدند. آثار متنوعی همچون «سفر قندهار»، «ای بی سی آفریقا» و «زیر نور ماه» مورد توجه قرار گرفتند.

موفقیت‌های پی‌درپی در بخش‌های مختلف

در سال ۲۰۰۲، کیارستمی با «ده» در بخش مسابقه حاضر شد و قبادی نیز با «آوازهای سرزمین مادری‌ام» در «نوعی نگاه» حضور یافت. در سال‌های بعد، پناهی با «طلای سرخ» و سمیرا مخملباف با «پنج عصر» مورد توجه داوران و منتقدان قرار گرفتند.

از راه‌اندازی غرفه تا حضور چهره‌های شاخص

در سال ۲۰۰۵، خانه سینما غرفه‌ای برای سینمای ایران در دهکده بین‌المللی جشنواره راه‌اندازی کرد. عباس کیارستمی و نیکی کریمی در نقش داور، و فیلم‌سازان جوانی چون محسن امیریوسفی با فیلم «خواب تلخ» در کن دیده شدند.

دهه جدید و تثبیت جایگاه جهانی

در دهه ۲۰۱۰، حضور چهره‌هایی همچون مرجان ساتراپی، رامین بحرانی، سامان سالور و بهمن قبادی، تداوم ارتباط سینمای ایران با کن را رقم زد. «مثل یک عاشق» کیارستمی و «گذشته» فرهادی در این دوره درخشیدند.

جوایز ارزشمند و حضور در جایگاه داوری

در سال ۲۰۱۴، لیلا حاتمی داور بخش اصلی شد و کیارستمی ریاست داوران فیلم کوتاه را بر عهده گرفت. سال بعد، فیلم‌هایی چون «ناهید» و «کشتارگاه» نمایندگان ایران در بخش‌های مختلف بودند.

موفقیت دوباره فرهادی و بازتاب جهانی آثار ایرانی
در سال ۲۰۱۶، اصغر فرهادی با فیلم «فروشنده» دو جایزه مهم دریافت کرد و فیلم «وارونگی» نیز در بخش نوعی نگاه دیده شد. سال ۲۰۱۷، فیلم «لِرد» از محمد رسول‌اف برنده بهترین فیلم در بخش نوعی نگاه شد.

حضور آخر کیارستمی و درخشش فیلم کوتاه

همان سال، فیلم «۲۴ فریم» آخرین اثر کیارستمی، در بخش ویژه هفتادمین دوره جشنواره به نمایش درآمد. همچنین دو فیلم کوتاه «حیوان» و «وقت ناهار» از فیلم‌سازان جوان ایرانی در کن حضور داشتند.

«سه رخ»، «شطرنج باد» و غیبت‌های معنادار

در سال ۲۰۱۸، جعفر پناهی با فیلم «۳ رخ» جایزه بهترین فیلمنامه را به‌دست آورد. یک سال بعد ایران نماینده‌ای در کن نداشت و سال ۲۰۲۰ نیز به دلیل شیوع کرونا جشنواره به‌صورت محدود برگزار شد. قرار بود نسخه ترمیم‌شده «شطرنج باد» به نمایش درآید؛ اما شرایط استثنایی مانع شد.

در سال ۲۰۲۱ اما اصغر فرهادی با فیلم «قهرمان» با بازی شهاب حسینی بار دیگر نام فیلم‌سازان ایرانی را در جهان پربحث کرد. بعد از آن در سال ۲۰۲۲ سعید روستایی با فیلم «براداران لیلا» با بازی ترانه علی دوستی و نوید محمدزاده و علی بهراد با فیلم «تصور» با بازی لیلا حاتمی در این جشنواره حضور پیدا کردند.

کن ۲۰۲۵ و دو فیلم از کارگردانان ایرانی

در هفتاد و هشتمین دوره جشنواره فیلم کن در تاریخ (۳ خرداد) اختتامیه آن برگزار شد، دو فیلم ایرانی در بخش اصلی رقابت حضور داشتند. فیلم «زن و بچه» سعید روستایی با بازی پیمان معادی و پریناز ایزدیار و «یک تصادف ساده» از جعفر پناهی نمایندگان پربحث ایران بودند که توجه رسانه ها را جلب کردند.

و در پایان؛ کدام حضورها به جوایز بزرگ تری ختم شدند؟

می‌توان از حضور گفت، اما گاهی جوایز هستند که رد روشن‌تری از آثار بر جای می‌گذارند؛ نه به‌عنوان ملاک برتری، بلکه به‌مثابه لحظاتی که به یک اثر، در یک زمان و مکان مشخص، توجه نشان داده شده است.

سال ۱۹۹۵، فیلم «بادکنک سفید» ساخته عباس کیارستمی، نخستین فیلم بلند او، با نگاهی کودکانه اما دقیق، جایزه دوربین طلایی جشنواره کن را از آن خود کرد.
دو سال بعد، در ۱۹۹۷، «طعم گیلاس» ساخته عباس کیارستمی، با روایت آرام و فلسفی‌اش از مرگ و اختیار، نخل طلای کن را به دست آورد؛ جایزه‌ای که نام کیارستمی را در تاریخ سینمای جهان ثبت کرد.

در سال ۲۰۰۰، «زمانی برای مستی اسب‌ها» نخستین فیلم بلند بهمن قبادی،  که تصاویری  از زندگی کودکان کُرد در مرزهای ایران و عراق به نمایش گذاشت  دوربین طلایی کن را به خانه برد.

در سال ۲۰۱۶، اصغر فرهادی با فیلم «فروشنده» بار دیگر توجه داوران کن را جلب کرد؛ فیلمی که هم جایزه بهترین فیلمنامه را گرفت و هم بازی درخشان شهاب حسینی را با جایزه نخل طلای بهترین بازیگر مرد همراه کرد.

و در سال ۲۰۲۱، فرهادی با فیلم «قهرمان» موفق شد جایزه بزرگ هیئت داوران کن را از آن خود کند؛ جایزه‌ای که در سطح بعد از نخل طلا قرار دارد و بار دیگر نشان داد که سینمای اجتماعی او در جهان شنیده می‌شود.

در این دوره از جشنواره فیلم کن جعفر پناهی جایزه نخل طلا را برای فیلم «یک تصادف ساده» دریافت کرد که دومین نخل طلای ایران به حساب می آید.

فیلم «زن و بچه» سعید روستایی نیز در شرایطی که به نظر می آمد برای پریناز ایزدیار جایزه نخل طلای بهترین بازیگر زن را به همراه داشته باشد بدون کسب جایزه به کارش پایان داد. 

۵۷۵۷