دریای خزر یا دریای کاسپین پهنهای آبی است که از جنوب به ایران، از شمال به روسیه، از غرب به روسیه و جمهوری آذربایجان و از شرق به جمهوریهای ترکمنستان و قزاقستان محدود میشود. سطح این دریا سالانه حدود 1 متر کاهش می باید که به نوبه خود نگران کننده است.
در سال 2003، پنج کشور حاشیه دریای خزر “کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر” را امضا کردند که به “کنوانسیون تهران” معروف است. این کنوانسیون در 12 اوت 2006 (21 اوت 2006) لازم الاجرا شد و همه کشورها این معاهده را به عنوان یک رویداد مهم زیست محیطی جشن گرفتند و از آن زمان این روز را “روز دریای خزر” نامیده اند.
وسعت دریای خزر 600384 کیلومتر مربع و طول سواحل آن 7000 کیلومتر است. کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، جمهوری های ترکمنستان و قزاقستان این دریاچه را احاطه کرده اند که سطح آب آن هم اکنون در حال کاهش است.
دکتر سیده معصومه بنیهاشمی در گفت و گو با پی ام آپ با اشاره به فعالیت های مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر و بررسی وضعیت بیلان آبی خود، اظهار داشت: یکی از مهمترین محورهای فعالیت مرکز ملی مطالعات و تحقیقات، نظارت بر بیلان آبی و آب دریای خزر توسط تحقیقات دریای خزر وزارت نیرو است. نوسانات اثرات آن بر سواحل و پیشروی و عقب نشینی دریا تأثیر می گذارد. گزارشهای منظم نوسانات آب دریای خزر هم بر اساس اطلاعات ایستگاههای اندازهگیری سطح سواحل جنوبی دریای خزر و هم بر اساس بررسی علل و عوامل در زمینه مطالعات آب اقلیمی و منابع ورودی رودخانه منتشر می شود.
رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر وزارت نیرو با اشاره به آخرین نتایج، گفت: بر اساس آخرین یافته ها (در مقیاس سال شمسی)، سطح آب دریای خزر در 1401 نسبت به 1400 26 سانتی متر کاهش یافت. این کاهش به این دلیل است که سطح آب در سال 1400 به میزان 24 سانتی متر کاهش یافته بود. در مجموع تراز آب دریای خزر در دو سال گذشته حدود 50 سانتی متر کاهش یافته است، در حالی که سطح آب دریای خزر از سال 1374 (1995 میلادی) رو به کاهش بوده و سطح دریا در حدود دو متر کاهش یافته است.
بنی هاشمی درباره عوامل موثر در افت سطح آب دریای خزر گفت: دریای خزر دریایی نوسانی است و ویژگی آن برای ساحل نشینان بالا آمدن و پایین آمدن متناوب سطح دریا است. از سال 1837 پس از میلاد که اولین ایستگاه اندازهگیری سطح آب در منطقه باکو ساخته شد و دستگاههای پایش نوسانات آب دریای خزر ثبت و نقل شد، رفتار دریای خزر بالا و پایین رفتن سطح آب را با متفاوتی نشان میدهد. قدیمیترین ایستگاه ترازسنجی سطح آب دریای خزر در کشور ما،ایستگاه انزلی است که در سال۱۳۲۰ شمسی راهاندازی شد و یافتههای آن نیز حکایت از رفتار نوسانی متنوع دریای خزر دارد.
افزایش ۲.۵ متری سطح آب دریای خزر تا سال ۱۳۷۴
رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر افزود: سطح دریا از سال 1356 تا 1374 افزایش یافت و در این مدت سطح آب دریای خزر حدود 2.5 متر افزایش یافت. پس از این مدت، سطح آب دریای خزر شروع به کاهش کرد. در این مدت مطالعات گسترده تری انجام شد و عوامل مختلفی مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفت.
وی با بیان اینکه یکی از مهم ترین عوامل موثر بر منابع آبی دریای خزر عوامل اقلیمی است، گفت: حوزه آبخیز خزر 3.5 میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد که حدود پنج درصد آن در ایران است. باقی مانده حوزه آبخیز دریای خزر در هشت کشور دیگر قرار دارد. یکی از مهمترین عوامل موثر بر سطح آب دریای خزر میزان بارندگی و آب ورودی به رودخانه است. میزان آبی که از رودخانه ها وارد دریا می شود، مهم ترین عامل در بالا آمدن سطح دریا و بارش سطح دریا دومین عامل مهم است.
هر سال یک متر آب دریای خزر تبخیر می شود
رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر با اشاره به اینکه مهم ترین عامل هدررفت آب، تبخیر آب از سطح دریا است که میزان قابل توجهی است، اظهار داشت: این میزان در سواحل و در نقاط مختلف دریای خزر متفاوت است. به طور متوسط سالانه یک متر از سطح آب دریای خزر تبخیر می شود که البته این میزان در قسمت های جنوبی دریای خزر بیشتر است. منابع آب رودخانه ها نیز متفاوت است و بسته به شرایط اقلیمی و مصرف آب به طور متوسط بین 300 تا 320 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می شود. نتیجه این عوامل منجر به افزایش یا کاهش سطح آب دریای خزر می شود.
بنی هاشمی افزود: در صورت غلبه عوامل ورودی آب شاهد یک دوره افزایش سطح آب خواهیم بود و بالعکس. بر اساس تحقیقات انجام شده دمای سطح آب دریای خزر و تاثیر آن بر افزایش تبخیر و هدررفت آب از عوامل مهمی است که در دوره کاهش اخیر نقش موثری داشته است.
وی تصریح کرد: روند کاهش بارندگی در حوضه دریای خزر را نمی توان به طور قطع تایید کرد، اما آنچه مسلم است و مطالعات انجام شده تایید می کند، افزایش دما در منطقه و تداوم آن بر اساس پیش بینی های اقلیمی است.
بنی هاشمی در بخشی دیگر از سخنرانی خود درباره کیفیت آب دریای خزر گفت: همان عواملی که می تواند بر میزان آب تأثیر بگذارد می تواند بر کیفیت آن نیز تأثیر بگذارد، یعنی کاهش یا افزایش دبی رودخانه ها باعث تغییر مقدار در بین عوامل موثر بر کیفیت شامل حجم آب و شرایط اقلیمی است. اینها آبهای دریای خزر هستند. پایش و مطالعه مستمر منابع آب دریا قطعا می تواند به اظهاراتی در مورد کیفیت آب دریا به ویژه در قسمت جنوبی دریای خزر منجر شود.
رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر افزود: بر اساس آخرین مطالعات و پایش منظم مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر وزارت نیرو در خصوص پایش منابع آب سطحی در دهانه رودخانه ها و در آب های کم عمق دریای خزر در سواحل جنوبی از آستارا تا منطقه میانکالا در شرق دریای خزر – قدمت آن به سال 1400 – هیچ مشکل حادی در مورد کیفیت آب خزر به ویژه در آب های کم عمق مشاهده نشده است.
کشورهای حاشیه دریای خزر باید به یک استاندارد واحد برای پایش و ارزیابی کیفیت آب دست یابند
وی تاکید کرد: این مشاهدات مربوط به 14 ایستگاه وزارت نیرو در سواحل جنوبی دریای خزر است و با انجام مطالعات دقیق تر و اندازه گیری های مستمر به نتایج قطعی تری خواهیم رسید. مطالعات ما بر اساس دستورالعمل وزارت نیرو برای پایش منابع آب سطحی است و البته انجام مطالعات زیست محیطی در دریای خزر با اهداف گسترده تر می تواند نتایج دقیق تری داشته باشد. استانداردی که به آن اشاره می کنیم استانداردهای سازمان حفاظت محیط زیست برای منابع آب دریای خزر و استانداردهای بین المللی محیط زیست دریایی است.
بنی هاشمی با تاکید بر لزوم اجماع همه کشورهای حاشیه دریای خزر، تصریح کرد: یکی از موضوعات مهم، ضرورت دستیابی همه کشورهای حاشیه دریای خزر به یک سند و استاندارد واحد برای کیفیت آب دریای خزر یعنی مدت زمان رصد و پایش خطرات این اکوسیستم است. رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر در پاسخ به این سوال که آیا کنوانسیون ها و موافقت نامه های موجود این هدف را محقق نمی کند؟ وی بیان کرد: کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریای خزر و موافقت نامه همکاری هیدرولوژیکی و هواشناسی کشورهای مرزی دریای خزر با چنین اهدافی به تصویب رسیدند و به عنوان ظرفیت های بالقوه منطقه ای می توانند به مدیریت جامع و منسجم این منبع آبی مشترک کمک کنند.
بنی هاشمی درباره اهمیت مطالعات مستمر در دریای خزر گفت: دریای خزر همواره به عنوان دریای نوسان نامیده می شود، بنابراین در استفاده و مدیریت این منطقه باید نوسانات آب، پیش بینی سطح آب و به ویژه تغییرات اقلیمی را مد نظر قرار داد.
رئیس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر افزود: پس از تحقیقات علمی و پایش روند فعلی تغییر مولفه های اقلیمی موثر بر تعادل آبی دریای خزر، پیش بینی می شود که سطح آب دریای خزر افزایش یابد. تغییر کاهش تا سال 2100 تحت تأثیر شرایط اقلیمی حاکم بر منطقه و وسعت دریای خزر باید کاهش یابد که در صورت تحقق تأثیر بسزایی در سواحل ایران به ویژه در بخش جنوب شرقی خواهد داشت.
بنی هاشمی در خاتمه بر انجام مطالعات جامع برای ارزیابی تأثیر کاهش سطح آب بر نواحی ساحلی، مرزی، سازههای ساخته شده و کاربریها و کاربریهای فعلی و آتی تاکید کرد و گفت: حمایت از مراکز تحقیقاتی کاربردی و تحقیقاتی تخصصی با هدف از ایجاد ظرفیت های علمی و پژوهشی می تواند در برنامه ریزی و مدیریت شرایط پیش رو در حوزه خزر موثر باشد. در این راستا حمایت دولت سیزدهم و وزارت نیرو در پی دستور پیگیری مطالعات جامع منابع آبی خزر و تاثیر تغییرات اقلیمی بر آینده این حوزه آبی و انجام اقدامات موثر امیدوارکننده خواهد بود.