معدن طلا برای بیماران خاص!

خبرگزاری مهر – گروه سلامت: در سکوت سرد و استریل بانک خون‌های نادر کشور، کیسه‌هایی با برچسب‌های رمزآلود و کدهای ناشناخته چشم‌انتظار مأموریتی حیاتی‌اند؛ نجات جان‌هایی که با کمترین امکان تطابق خونی، میان مرگ و زندگی معلق مانده‌اند. وقتی صحبت از گروه‌های خونی نادر می‌شود، دیگر پای اعداد و آمار ساده در میان نیست؛ هر واحد خون، نتیجه ساعت‌ها جست‌وجو، آزمایش و گاه انتقال بین‌المللی است.

از بین بیش از ۲ میلیون اهداکننده فعال در کشور، تنها حدود ۲۵ هزار نفر دارای گروه خونی نادر هستند. از این تعداد، نزدیک به هزار نفر نیز در طبقه‌بندی «بسیار نادر» قرار می‌گیرند؛ گروه‌هایی که شاید فقط چند مورد مشابه در کل کشور داشته باشند. همین مسئله، لزوم پایش دقیق، نگهداری طولانی‌مدت در دمای منفی ۸۰ درجه و حتی تعامل‌های بین‌المللی را برای تأمین خون مناسب اجتناب‌ناپذیر می‌سازد.

در همین راستا خبرنگار مهر با مهدی کرباسی زاده مسئول بخش انجماد خون و خون‌های نادر سازمان انتقال خون ایران، گفتگویی داشته است.

آقای دکتر به عنوان سوال اول، منظور از گروه‌های خونی چیست؟

کرباسی زاده: به‌طور کلی، گروه‌های خونی چه نادر و چه شایع زنجیره‌هایی از آمینواسیدها هستند. این زنجیره‌ها، مانند سایر پروتئین‌های موجود در بدن، تحت کنترل ژن‌ها قرار دارند و ژن‌ها نیز از پدر و مادر به فرزند به ارث می‌رسند.

پدر و مادر می‌توانند ویژگی‌هایی مانند رنگ چشم، رنگ پوست و گروه خونی را به فرزند خود منتقل کنند. گروه‌های خونی بر اساس ساختار فضایی و تعداد اجزای تشکیل‌دهنده‌شان به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. این گروه‌ها همراه با ترکیباتی مانند قندها و چربی‌ها، ساختار کامل گروه خونی هر فرد را تشکیل می‌دهند.

یکی از مهم‌ترین گروه‌های خونی، گروه خونی ABO است که به‌عنوان گروه اصلی شناخته می‌شود. سایر گروه‌ها در دسته فرعی قرار می‌گیرند؛ مانند عامل Rh (یا همان ارهاش). گروه‌های خونی دیگری نیز وجود دارند که نام‌های جالب و گاه منطقه‌ای دارند یا از نام فردی که آن‌ها را کشف کرده گرفته شده‌اند.

این زنجیره‌های پروتئینی می‌توانند به‌صورت بالقوه سیستم ایمنی بدن را تحریک کنند؛ به همین دلیل آن‌ها را آنتی‌ژن می‌نامند.

گروه‌های خونی به چند دسته تقسیم می‌شوند و چه گروه از خون‌ها، خون نادر نام دارد؟

کرباسی‌زاده: گروه‌های خونی انسان تنها به سیستم معروف ABO محدود نمی‌شوند، بلکه در مجموع ۴۷ سیستم گروه خونی شناسایی‌شده وجود دارد که در کنار ABO، ساختار پیچیده و منحصربه‌فردی را برای هر فرد ایجاد می‌کنند. با پیشرفت‌های علمی و کشف آنتی‌ژن‌های جدید، انتظار می‌رود این تعداد در آینده افزایش یابد.

در سیستم ABO، چهار گروه اصلی خونی شامل A، B، AB و O تعریف شده‌اند. به‌علاوه، سیستم فرعی Rh (ارهاش) نیز وجود دارد که افراد را به Rh مثبت یا منفی تقسیم می‌کند. ترکیب این دو سیستم، تنوع قابل‌توجهی از گروه‌های خونی را پدید می‌آورد. اما این پایان ماجرا نیست؛ اضافه شدن سایر سیستم‌های فرعی مانند Kell، Duffy، Kidd و MNS باعث می‌شود الگوی ژنتیکی گروه خونی هر فرد، پیچیده و منحصربه‌فرد باشد.

زمانی که مجموعه‌ای از آنتی‌ژن‌ها در بدن یک فرد وجود داشته باشد که در اکثریت جامعه یافت نمی‌شود، آن فرد دارای گروه خونی نادر محسوب می‌شود. نادر بودن گروه خونی درجات مختلفی دارد و بر اساس شیوع آن در جمعیت، به دسته‌های نادر، بسیار نادر، کمیاب و بسیار کمیاب تقسیم می‌شود.

خون طلایی، به چه گروه خونی اطلاق می‌شود؟

کرباسی‌زاده: اصطلاح «خون طلایی» به گروه خونی بسیار نادری اشاره دارد که در آن هیچ‌یک از آنتی‌ژن‌های سیستم Rh روی سطح گلبول‌های قرمز وجود ندارد. نام علمی این گروه خونی “Rh-null” است و واژه “null” به معنای “فقدان کامل” است. افراد دارای این گروه خونی بسیار نادر، معمولاً کمتر از ۵۰ نفر در سطح جهان هستند.

نکته‌ای که باید به آن توجه کرد، تفاوت میان خون طلایی و “خون بمبئی” است؛ هرچند گاهی این دو اشتباه گرفته می‌شوند، اما از نظر علمی کاملاً متفاوت هستند. خون بمبئی نیز یک نوع گروه خونی نادر است که در آن افراد فاقد آنتی‌ژن H در سیستم ABO هستند، در حالی که خون طلایی به فقدان آنتی‌ژن‌های سیستم Rh اشاره دارد.

گروه خون بمبئی، به چه گروه خونی اطلاق می‌شود؟

کرباسی‌زاده: گروه خونی بمبئی یکی از نادرترین انواع گروه‌های خونی در جهان محسوب می‌شود، به‌طوری‌که احتمال وجود این گروه خونی در جمعیت، حدود یک نفر در هر شش میلیون نفر برآورد می‌شود. برخلاف تصور عمومی، این گروه خونی به هیچ‌کدام از گروه‌های متداول ABO تعلق ندارد و تحت عنوان سیستم گروه خونی H شناخته می‌شود.

در حالت طبیعی، ژن H پیش‌نیاز تشکیل آنتی‌ژن‌های گروه خونی A و B است. اما در افراد دارای گروه خونی بمبئی، این ژن وجود ندارد؛ در نتیجه، هیچ‌یک از آنتی‌ژن‌های A، B یا حتی H در سطح گلبول‌های قرمز آن‌ها دیده نمی‌شود. همین مسئله باعث می‌شود که این گروه خونی از نظر ساختاری، کاملاً متفاوت و مستقل از سایر گروه‌ها باشد.

چالش اصلی در این افراد، دریافت خون سازگار است؛ چراکه آن‌ها تنها از فردی با همان گروه خونی خاص می‌توانند خون دریافت کنند. حتی تزریق خون گروه O منفی – که معمولاً به عنوان «دهنده همگانی» شناخته می‌شود؛ برای این افراد بسیار خطرناک بوده و می‌تواند عوارض شدید و جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد.

در کنار گروه خونی بمبئی، گروه خونی بسیار نادر دیگری نیز وجود دارد که به نام «خون طلایی» یا Rh-null شناخته می‌شود. این گروه خونی نیز تنها از هم‌گروه خود قابل دریافت است و نیازمند پایش و ذخیره‌سازی ویژه در مراکز انتقال خون است.

چند مورد خون طلایی در کشور وجود دارد؟

کرباسی‌زاده: در حال حاضر در کشور ما پرونده‌هایی برای گروه‌های خونی نادر تشکیل شده است. به عنوان نمونه، برای گروه خونی Rh-null یا همان «خون طلایی»، ۱۰ پرونده فعال وجود دارد. با این حال، این بدان معنا نیست که همه این افراد قادر به اهدای خون هستند؛ برخی از آن‌ها به دلیل کهولت سن، بیماری‌های زمینه‌ای یا فوت، امکان اهدای خون ندارند.

از میان این ۱۰ پرونده، تنها حدود دو تا سه نفر شرایط لازم برای اهدای خون را دارند. حتی یکی از این موارد به فردی خارجی مربوط می‌شود که از کشور اسپانیا برای بیماری در ایران خون ارسال شده و پرونده آن نیز در سوابق ثبت شده است.

در حال حاضر، ۱۳ واحد خون Rh-null به صورت منجمد در بانک خون‌های نادر کشور ذخیره شده که در صورت نیاز و با رعایت اصول تخصصی، قابل استفاده خواهد بود. این ذخایر به‌عنوان پشتوانه‌ای حیاتی برای نجات جان بیماران با گروه‌های خونی نادر به شمار می‌روند.

شناسایی افراد با خون نادر و ذخیره سازی آن خون چگونه صورت می‌گیرد؟

کرباسی‌زاده: واحد انجماد خون‌های نادر، محلی است که تخصص و فن‌آوری در آن به شکل هم‌زمان به کار گرفته می‌شود. این مرکز از دو محور علمی اصلی تشکیل شده است: نخست، شناسایی گروه‌های خونی نادر و دوم، فرآیند تخصصی انجماد و نگهداری این خون‌ها. این دو فرآیند، هرچند مرتبط، اما کاملاً مستقل و تخصصی هستند.

تشخیص گروه‌های خونی نادر از مسیرهای مختلفی انجام می‌شود. یکی از رایج‌ترین موارد، هنگام نیاز به تزریق خون برای بیماران در عمل‌های جراحی یا اقدامات پزشکی است. در این شرایط، مانند هر تزریق خون دیگر، گروه‌بندی خون انجام می‌شود. در طی آزمایش «کراس‌مچ» که تطابق خونی بین دهنده و گیرنده را بررسی می‌کند، ممکن است مشخص شود که خون سازگاری برای فرد وجود ندارد. در این مواقع، احتمال وجود یک گروه خونی نادر مطرح می‌شود.

در این مرحله، نمونه فرد برای بررسی تخصصی به بخش رفرنس ایمونوهماتولوژی سازمان انتقال خون ارسال می‌شود. در آنجا با استفاده از آنتی‌سرم‌ها و آزمایش‌های پیشرفته، نوع دقیق گروه خونی مشخص می‌شود و در صورت نادر بودن، پرونده ویژه‌ای برای فرد تشکیل می‌گردد.

ورودی دوم برای شناسایی خون‌های نادر، بستگان درجه اول این افراد هستند. پس از شناسایی یک فرد با گروه خونی نادر، سازمان انتقال خون تلاش می‌کند با والدین، خواهر و برادرهای وی تماس بگیرد و از آن‌ها دعوت کند که برای تعیین گروه خونی خود به مراکز انتقال خون مراجعه کنند. در صورت دارا بودن همان گروه خونی نادر و شرایط مناسب جسمی، این افراد می‌توانند خون اهدا کرده و در راستای ذخیره‌سازی برای فرد موردنظر یا سایر بیماران مشابه مشارکت کنند.

ورودی سوم از میان اهداکنندگان معمول خون شناسایی می‌شود. در این موارد، به‌طور اتفاقی در فرآیند گروه‌بندی کیسه‌های خون در مراکز انتقال خون، مواردی مشاهده می‌شود که احتمال نادر بودن گروه خونی را مطرح می‌کند. این نمونه‌ها نیز برای بررسی دقیق‌تر به بخش مرجع سازمان انتقال خون فرستاده می‌شوند و در صورت تأیید، پرونده نادر بودن آن‌ها نیز ثبت می‌شود.

این سه مسیر، ساختار اصلی تأمین، شناسایی و ذخیره‌سازی خون‌های نادر را در کشور تشکیل می‌دهند؛ فرایندی که نیازمند دقت بالا، تخصص علمی، و مشارکت خانواده و جامعه است.

انجماد خون چه مراحلی دارد و تفاوت آن با ذخیره خون چیست؟

کرباسی‌زاده: بخشی از فعالیت‌های تخصصی در سازمان انتقال خون، به شناسایی و انجماد خون‌های نادر اختصاص دارد؛ دو فرآیند علمی مجزا که در عین حال، مکمل یکدیگرند. در حالی‌که بخش تشخیص گروه‌های خونی نادر تا حد زیادی برای جامعه علمی و حتی افکار عمومی شناخته‌شده است، فرآیند انجماد خون و ذخیره‌سازی بلندمدت آن همچنان کمتر مورد توجه قرار گرفته است؛ موضوعی که متخصصان این حوزه تلاش دارند بیش از پیش به آن پرداخته شود.

فرآیند انجماد خون زمانی آغاز می‌شود که یک واحد خون به‌عنوان «کاندید ذخیره‌سازی بلندمدت» شناسایی می‌شود. از آنجا که خون متراکم قرمز (Packed RBC) در حالت مایع تنها برای مدت ۳۵ تا ۴۲ روز و در دمای یخچال قابل نگهداری است، امکان نگهداری طولانی‌مدت به این شیوه وجود ندارد، به‌ویژه درباره خون‌های نادر که هم به سختی یافت می‌شوند و هم کاربردشان به موارد خاص محدود است.

در این مرحله، خون از زنجیره توزیع عمومی خارج و وارد فرآیند انجماد می‌شود. طی این فرآیند، ماده محافظ ویژه‌ای به نام «گلیسرول» به خون افزوده می‌شود. سپس کیسه‌های خون در بسته‌بندی خاصی در فریزرهایی با دمای منفی ۶۵ تا منفی ۸۵ درجه سانتی‌گراد قرار می‌گیرند. در این شرایط، قابلیت نگهداری خون تا مدت ۱۰ سال فراهم می‌شود.

در صورت نیاز، گلیسرول از خون جدا شده و گلبول‌های قرمز در محلول فیزیولوژی معلق می‌شوند تا آماده تزریق باشند. این فرایند پیچیده، دقیق، و هزینه‌بر است، اما از نگاه بیمار، تنها یک کیسه خون آماده تزریق دیده می‌شود؛ همان‌گونه که باید باشد.

از لحظه‌ای که پزشک احتمال وجود گروه خونی خاص را مطرح می‌کند تا زمانی که یک واحد خون آماده در اختیار بیمار قرار می‌گیرد، زنجیره‌ای پیچیده و پرهزینه طی می‌شود. با این حال، با افتخار اعلام می‌کنیم که در بخش ما، هر واحد خون منجمد چند میلیون تومان هزینه در بر دارد، اما این خدمات به‌طور کامل و رایگان در اختیار بیماران قرار می‌گیرد.

بانک خون‌های منجمد چه مقدار خون نادر ذخیره دارد؟

کرباسی‌زاده: در حال حاضر، در بانک خون‌های منجمد، ۳۷۴ واحد خون نگهداری می‌شود که از این تعداد، ۱۴۰ واحد جز گروه‌های بسیار نادر هستند. تنها از گروه خونی خاص Rh-null یا همان “خون طلایی”، ۱۳ واحد خون منجمد در دسترس است. با وجود کمیاب بودن این منابع، خوشبختانه تاکنون هیچ موردی نداشته‌ایم که بیماری نیازمند خون نادر باشد و ما نتوانسته باشیم آن را تأمین کنیم.

در برخی موارد، به جای استفاده از خون منجمد، از اهداکنندگان شناسایی‌شده که گروه خونی نادر دارند دعوت می‌کنیم تا خون تازه و گرم اهدا کنند. این خون‌ها به سرعت به شهر مقصد ارسال می‌شود و مزیت بالاتری در شرایط درمانی دارد.‌

در تأمین و انتقال خون‌های نادر با چه چالش‌های مواجه هستید؟

کرباسی‌زاده: در زمینه گروه‌های خونی خاص، مشکل کمبود خون به‌طور مستقیم نداریم، اما فرآیند نگهداری و انتقال این خون‌ها با موانعی مواجه است. نگهداری این نوع خون‌ها نیازمند فریزرهای بسیار پیشرفته و گران‌قیمت است که تأمین آن‌ها مستلزم منابع ارزی قابل توجهی است.

در مواردی، با خرابی این تجهیزات مواجه می‌شویم که باعث کاهش ظرفیت نگهداری می‌شود. همچنین دستگاه‌هایی که برای آماده‌سازی خون برای انجماد یا تزریق استفاده می‌شود، تجهیزات تخصصی و ست‌های یک‌بارمصرف خاصی دارند که تأمین آن‌ها نیز به‌ویژه با توجه به شرایط ارزی کشور، با چالش‌هایی همراه است.

خوشبختانه تاکنون با وجود همه این مشکلات، کمبودی نداشتیم که منجر به آسیب به بیماران شود، اما این چالش‌ها همچنان وجود دارند و نیاز به توجه جدی دارند اما یکی از مسائل جدی ما در انتقال خون به استان‌های دورافتاده است. در برخی موارد خون آماده داریم، اما به‌دلیل نبود پرواز یا وسیله نقلیه مناسب، امکان ارسال به‌موقع وجود ندارد. به‌ویژه در استان‌هایی مانند خوزستان، سیستان و بلوچستان، بوشهر، فارس و خراسان که مصرف فرآورده‌های خونی خاص بالاست، مشکلات انتقال بسیار جدی است.

ارسال خون برای جراحی‌ها باید حداکثر در بازه ۲۴ ساعته انجام شود، اما محدودیت‌های پروازی، به‌ویژه اینکه شرکت‌های هواپیمایی تنها هواپیماهای باری را برای این کار می‌پذیرند و از پذیرش در پروازهای مسافربری امتناع می‌کنند، مشکلاتی ایجاد کرده است. برخی استان‌ها حتی هفته‌ای تنها یک پرواز باری دارند، که همین موضوع باعث تأخیر در اعمال جراحی اورژانسی می‌شود.

امیدواریم با اطلاع‌رسانی دقیق، راه‌حلی برای این مشکل حیاتی پیدا شود تا بیماران در هیچ نقطه‌ای از کشور، از دریافت به‌موقع خون محروم نمانند.

ارسال فرآورده‌های خونی با استفاده از چه نوع هواپیماهایی منتقل می‌شوند؟

کرباسی‌زاده: چالش‌های متعددی در انتقال خون‌های خاص به استان‌های دور وجود دارد و ما خواستار تسهیل در استفاده از انواع هواپیماها برای ارسال سریع فرآورده‌های خونی هستیم.

در حال حاضر، تنها هواپیماهای باری مجاز به حمل خون هستند، در حالی که بسیاری از هواپیماهای مسافربری نیز به بخش‌های یخچال‌دار مجهز هستند که می‌توانند فرآورده‌های خونی را در دمای مناسب نگهداری کنند. اگر امکان استفاده از این ظرفیت‌ها فراهم شود، می‌توان فرآورده‌های خونی را سریع‌تر به مراکز درمانی رساند و در موارد اورژانسی جان بیماران را نجات داد.

مسئله ما نگهداری نیست، بلکه موضوع اصلی، محدودیت‌های پروازی و عدم پذیرش این محموله‌ها در پروازهای مسافربری است. در حال حاضر فقط هواپیماهای باری این فرآورده‌ها را قبول می‌کنند و این موضوع در عمل باعث تأخیر در ارسال خون به مناطق دوردست می‌شود.

ایران از سال ۱۳۸۹ عضو کارگروه خون‌های نادر انجمن بین‌المللی انتقال خون (ISBT) شد که متشکل از حدود ۳۰ کشور است. اعضای این گروه متعهد هستند در مواقع ضروری، با یکدیگر همکاری کرده و در تأمین خون‌های نادر مشارکت کنند.

در یکی از موارد، نیاز به یک واحد خون نادر از گروه RH-null( خون طلایی) بود که در ایران موجود نبود. همکاران بخش انجماد خون و خون‌های نادر با کشورهای مختلف تماس گرفتند و در نهایت از اسپانیا موفق به تهیه این واحد شدند. متأسفانه زمانی که خون به دست ما رسید، بیمار که یک خانم جوان اهل بوشهر بود، فوت کرده بود؛ این تجربه تلخ نشان می‌دهد که اگر سازوکارهای لجستیکی و همکاری‌های بین‌المللی تسهیل شوند، می‌توان جان بیماران را در شرایط حساس نجات داد.

آیا کسانی که خون نادر دارند، دچار بیماری خاصی هستند؟

کرباسی‌زاده: افراد دارای گروه خونی نادر لزوماً بیمار نیستند. آن‌ها مانند سایر مردم ممکن است در اثر سوانح، تصادفات یا اعمال جراحی مختلف مثل جراحی قلب، به خون نیاز پیدا کنند. تفاوت در هنگام تزریق خون نمایان می‌شود؛ جایی که مشخص می‌شود هر نوع خونی برای آن‌ها سازگار نیست.

در صورتی که فرد دارای گروه خونی نادر از قبل شناسایی شده باشد، ارتباط او با مراکز انتقال خون بسیار راحت‌تر خواهد بود. این مراکز با اطلاع‌رسانی به بخش انجماد خون، فرآیند آماده‌سازی و ارسال خون سازگار را آغاز می‌کنند.

چالشی در مورد تجهیزات یا بودجه وجود داشته که تا به امروز نیز حل نشده است؟

کرباسی‌زاده: خوشبختانه بخش انجماد سازمان انتقال خون ایران به آخرین تکنولوژی‌های روز دنیا مجهز است و از نظر تجهیزات اصلی مشکلی وجود ندارد. اما چالش اصلی، تأمین مواد مصرفی و ست‌های یک‌بار مصرف است که برای آماده‌سازی، انجماد و گلیسرول‌زدایی خون استفاده می‌شوند.

این ست‌ها بسیار گران‌قیمت هستند و تنها یک شرکت در دنیا آن‌ها را تولید می‌کند. علاوه بر هزینه بالا، تأمین این مواد به دلیل مسائل ارزی، تحریم‌ها و محدودیت‌های تجاری بین‌المللی، با دشواری‌های زیادی همراه است. گاهی حتی پس از تخصیص ارز، به‌دلیل مشکلات حمل‌ونقل یا گمرک، مواد دیر به دست ما می‌رسد.

با وجود همه این چالش‌ها، خوشبختانه تاکنون کمبودی که منجر به آسیب به بیماران شود، نداشته‌ایم. اما تأمین این تجهیزات و مواد، انرژی و منابع زیادی از سازمان، به‌ویژه بخش انجماد خون، می‌طلبد. امیدواریم بتوانیم در آینده در این حوزه به خودکفایی برسیم.

چرا خون‌های فرستاده شده به خارج برای تهیه دارو، داروهایش به طور رایگان به مردم باز نمی‌گردد؟

کرباسی‌زاده: برخی تصور می‌کنند چون خون به صورت رایگان اهدا می‌شود، تمام فرآورده‌های خونی و داروهایی که از آن تولید می‌شود نیز باید به‌صورت رایگان در اختیار بیماران قرار گیرد. اما واقعیت این است که خدماتی که در فرآیند آماده‌سازی خون ارائه می‌شود، از جمله مراحل پیشرفته فرآوری، آزمایش‌های ایمنی، کنترل کیفی، و استفاده از تجهیزات خاص، بسیار پیچیده، زمان‌بر و پرهزینه است.

هزینه‌ای که بابت خون در سیستم درمانی دریافت می‌شود، در واقع هزینه فرآوری و آماده‌سازی خون است، نه خود خون. این موضوع مشابه فرآیند پالایش نفت خام است که برای تبدیل به فرآورده قابل استفاده، نیاز به فناوری، انرژی و نظارت دارد.

در مواردی، هزینه‌ای که بیمار می‌پردازد مربوط به خدمات بیمارستانی مانند تزریق، نگهداری و استفاده از تجهیزات است که ارتباطی به سازمان انتقال خون ندارد. در هر صورت، هدف اصلی سازمان انتقال خون، تأمین خون سالم و کافی برای همه نیازمندان است، نه کسب درآمد.