محمد قاسمپور اظهار کرد: “صحنه آخر” در واقع یک تعزیه است که در آن وقتی شمر به قتلگاه میرود، مردم وارد تعزیه میشوند و اجازه میدهند که شهادت امام حسین (ع) را به دست آورد.
مبلغ نوشت: هر ساله در ایام محرم تعزیه ای کاملا متفاوت با تعزیه های دیگر در حصیرآباد اهواز برگزار می شود. مستندی به نام صحنه آخر بر اساس این اجرای آیینی ساخته شد.
در این آیین که قرار است شمر سر امام حسین (ع) را برید، مردم به روی صحنه می آیند و اجازه نمی دهند شمر این کار را انجام دهد.
وی با محمد قاسمی کارگردان و بهروز داوری تدوینگر این فیلم گفت وگویی انجام داده که در ادامه به آن می پردازیم.
در ابتدای بحث توضیح دهید که «صحنه آخر» چگونه شکل گرفت و به وجود آمد و چرا تعزیه را موضوع کار خود قرار دادید؟
قاسم پور: اوایل دهه 90 از دوستان شنیدم که اهواز تعزیه ای اجرا می کند که چند ویژگی خاص و منحصر به فرد دارد از جمله اینکه تعداد مخاطبانش به چند هزار نفر می رسد! این تعزیه نیز به دو زبان (عربی و فارسی) اجرا می شود. سومین ویژگی و جذابیت این تعزیه، کارکرد نمایشی آن است. به دلیل ارادت مردم به امام حسین(ع)، تعزیه به این تعزیه ختم نمی شود، زیرا در صحنه ای که شیمر به قتلگاه می رود، مردم وارد تعزیه می شوند و اجازه شهادت شیمر را نمی دهند. خودم برای دیدن کار به اهواز رفتم. وقتی تعزیه را دیدم به شدت جذب آن شدم. در ادامه با بهروز داوری، تدوینگر فیلم، آثار آرشیوی را مرور کردیم تا با این آیین بیشتر آشنا شویم.
از آنجایی که این مراسم در ماه محرم انجام می شود، فقط آن زمان برای فیلمبرداری فرصت داشتیم. البته این مراسم در ایام اربعین هم انجام می شود و من آن روز در اهواز حضور نداشتم. در مورد سختی کار هم باید بگویم که غیر از محدودیت زمانی که برای تصویربرداری داشتیم، مشکل دیگری وجود نداشت. این تعزیه همه ساله در محله ای به نام حصیرآباد اهواز اجرا می شود.
یکی از نکات خاص و منحصر به فرد این تعزیه اجرای به زبان عربی است که جلوه زیباتر و واقعی تری به آن بخشیده است. این را توضیح دهید.
قاسم پور: هر زبان در هنگام ترجمه بخشی از آن باقی می ماند. در این اثر تلاوت والدین و اشقیا به زبان عربی و روایت وقایع به زبان فارسی است. همین عامل باعث جذابیت بیشتر تعزیه نسبت به سایر رویدادهای مشابه می شود.
آیا در تدوین آثار تاریخی با آثار معاصر تفاوت هایی وجود دارد؟
داوری: من مستندهای زیادی ساخته ام اما در آثاری مثل آخرین صحنه که تلفیقی از مصاحبه و صحنه هایی است که در اثر اتفاق می افتد تفاوت هایی وجود دارد. حساسیت خاصی نسبت به این نوع تولیدات وجود دارد و در این مستند سعی کردم تدوین را به حداقل برسانم، بنابراین تصمیم گرفتم فیلم را با یک دوربین فیلمبرداری کنم. مثلاً به صحنه ای اشاره می کنم که شخصیت اصلی داستان صحبت می کند و فرزندش را در آغوش می گیرد. این بچه کوچولو مدام با صورت پدرش بازی می کند. اگر این صحنه در مستندهای دیگر دیده می شد، ممکن بود کارگردان آن را حذف می کرد، اما در این اثر کارگردان به درستی اجازه ادامه فیلمبرداری را داد که به واقع گرایانه تر جلوه دادن کار کمک کرد.
قاسم پور: کار یک تدوینگر در یک مستند این تعبیر معمول است که او می گوید کارگردان دوم است یا اینکه تدوین در یک مستند به اندازه نوشتن در آثار داستانی مهم است. آقای داوری در این کار موفق شد.
تعزیه ریشه در تاریخ این کشور دارد، اما متأسفانه امروزه برخورد با این هنر مناسب نیست، چرا که برخی تصور می کنند هنر تعزیه فاقد کیفیت هنری لازم است، در حالی که این هنر را باید در قالب های خاص خود سنجید. . می توانید این مشکل را توضیح دهید؟
قاسم پور: متأسفانه مسئولین هنر باید پاسخگو باشند که چرا این وضعیت به وجود آمده است. ما تعزیه را نادیده می گیریم، هر چند در تعزیه همه چیز لازم برای بهبود فرهنگ دینی و آیینی ما وجود دارد. تعزیه اوج همکاری دین و هنر است. یعنی اگر به دنبال ارزش در هنر باشیم، قطعاً آن را در تعزیه مییابیم.
تعزیه از جمله هنرهایی است که علاوه بر جامعه هنری مورد استقبال هیئات مذهبی نیز قرار می گیرد، مشروط بر اینکه با تبلیغات مناسب اطلاعات لازم در خصوص ویژگی های مذهبی این هنر ارائه شود. با این حال، با تمام امتیازاتی که برای این هنر برشمرده ام، چرا با وجود این توانایی، از تعزیه آنطور که باید حمایت نمی شود؟
اجازه بدهید از شما یک سوال بپرسم چه تعریفی در هنر وجود دارد که در تعزیه دیده نمی شود؟ تعزیه به عنوان یک هنر نمایشی، همه چیزهایی را که تئاتر ارائه می دهد در بر می گیرد. البته در این هنر هم کار بد و هم خوب وجود دارد، خصلتی که در تئاتر هم دیده می شود. در مورد بازیهای تعزیه، ممکن است برخی فکر کنند که ماهیت بازیهای این نمایش بیش از حد است. این مضمون برای تعزیه ضروری است زیرا در این شکل کار تعزیه خوانان باید بتوانند با حرکات دست و بدن مخاطب را مجذوب خود کنند.
داوری: نگاه صرفاً هنری به تعزیه ما را به جایی نمی رساند. در این شکل از نمایش عده ای سعی می کنند با پوشیدن لباس هایی شبیه قهرمانان واقعی تعزیه، داستانی تاثیرگذار را به مخاطب ارائه دهند. از اهرم هایی مثل تئاتر استفاده می کنند. آموزش آکادمیک برای این هنر وجود ندارد، بلکه آموزشی است که از کودکی در جوامع و مساجد به قاریان داده می شود. این نمایش هنر عاشقانه است زیرا افرادی که در آن شرکت می کنند موضوع را دوست دارند. این کیفیت در هیچ شکل هنری قابل مشاهده نیست.
همانطور که آقای قاسم پور گفتند در تعزیه کار بد یا خوب وجود دارد، اما این اثری که ما روی آن کار کرده ایم در واقع یک اتفاق منحصر به فرد است که قواعد کار هنری به خوبی بیان می شود. باید توجه داشت که رسالت تعزیه با تئاتر کاملاً متفاوت است، بنابراین نباید این دو حوزه را بر یک اساس قضاوت کرد. در واقع تعزیه هنری است که هم روضه دارد و هم نمایش، پس بدون آن دو، تعزیه هویت خود را از دست می دهد.
تعزیه سالهاست که سالن خاصی ندارد و به نوعی می توان از آن به عنوان تالار خونه به خونه یاد کرد. این مشکل را چگونه توصیف می کنید؟
قاسم پور: همانطور که گفتید تعزیه با وجود قدمت چند صد ساله اش هنوز جایی برای نمایش ندارد. پیشنهاد من این است که دولتمردان فضایی را که زمانی در اختیار دولت بود بخرند تا محل دائمی برای اجرای تعزیه ایجاد شود. این مطالبه نیز اتفاق عجیبی نیست چرا که جامعه قدیمی تهران در میدان امام بازسازی شده است. پس چه اشکالی دارد که حمایت دولت دوباره برقرار شود؟
در تعزیه آسیب جدی وجود دارد و آن تعریفی است که در برخی آثار می بینیم، زیرا برای تحت تاثیر قرار دادن مخاطب، اتفاقاتی ارائه می شود که واقعیت ندارد. این ممکن است برای مخاطبان عام کارساز باشد، اما بیننده ای که با داستان آشناست، با چنین تحریف هایی از تعزیه، منصرف می شود. می توانید این مشکل را توضیح دهید؟
قاسم پور: در بیشتر تعزیهها بیشتر به ارتباط عاطفی که میخواهیم با مخاطب برقرار کنیم فکر میکنیم، اما در تعزیههایی که مستندم را بر اساس آنها قرار دادم تحقیقات لازم انجام شد. در این تعزیه افرادی که سال ها در این زمینه فعالیت داشته اند به تحقیق و پژوهش با موضوع مرثیه سرایی پرداخته اند. از این بحث که بگذریم، این تعزیه نیز مانند دیگر تعزیه ها بر فطری بودن و احساسی بودن اثر تاکید دارد زیرا مخاطبان نیز از آن انتظار چنین چیزهایی را دارند.
در مورد “آخرین صحنه” باید چیزی بگویم. این فیلم اساساً درباره ماهیت و آسیب شناسی مجازات نیست. این مستند سعی دارد به تأثیر تعزیه بر مخاطب توجه کند. مردم وارد نمایش می شوند و بدون برنامه ریزی در این تعزیه نقش می بندند. همچنین این ورود خشونت آمیز نیست بلکه امام حسین (ع) را از مسلخ خارج می کنند و نمی گذارند حادثه 1400 سال پیش تکرار شود.
داوری: من کارشناس این موضوع نیستم، اما همانطور که آقای قاسم پور گفتند، آخرین سکانس مربوط به ماهیت تعزیه نیست. این اثر تلاش میکند تا آنچه را که در پایان این تعزیه اتفاق میافتد، ردیابی کند. در این نمایشگاه آنچه در غرب هنر تعاملی محسوب می شود به طور غریزی در تعزیه حسین آباد اهواز اتفاق می افتد. این به وابستگی عاطفی مخاطب نیز مربوط می شود. در هیچ هنر دیگری مخاطب این نقش را بر عهده نمی گیرد و در نمایش دخالت نمی کند. دلیل این امر روشن است. تماشاگر تعزیه خود را مخاطب یک اثر هنری نمی بیند، بلکه مخاطب می خواهد عشق خود را به اهل بیت(ع) نشان دهد. ما باید روی این موضوع مانور دهیم.
در قسمت آخر به اکران این مستند در گروه هنر تجربه می پردازیم. متأسفانه آثار آنچنان که باید و شاید در این شکل ارائه مورد استقبال مخاطبان قرار نمی گیرند، هرچند آثار نمایش داده شده اکثراً کیفیت بالایی دارند. نظر خود را در مورد این موضوع بیان کنید.
قاسم پور: گروه تعریف هنر و تجربه; فیلم هایی که ارزش هنری دارند اما از شکل تجاری به دور هستند. بر همین اساس در روز اول انتخاب خود را انجام دادیم. ما از روز اول فیلم میدانستیم که این فیلم نمیتواند با آثار مشهور مطابقت داشته باشد، بنابراین من از رتبهبندی بینندگان گلایهای ندارم. این فیلم در پنج سینمای تهران به صورت تک سانس اکران شد و 13 سینما در شهرستان ها آخرین سکانس را به نمایش می گذارند. گروه هنر به عنوان یک تجربه سینمایی خوب به حساب می آید زیرا این اتفاق به فیلم هایی مانند آخرین صحنه فرصت اکران می دهد وگرنه چنین آثاری هرگز فرصت اکران پیدا نمی کنند.
داوری: هنر و تجربه فرصتی است برای آثاری که جنبه هنری دارند، زیرا اگر این شکل ارائه وجود نداشت، آثاری مانند «آخرین سکانس» تنها فرصت دیده شدن در جشنواره ها را داشت. سینما دو بال دارد. یک پیانوی بزرگ سینمای تجاری در حال خدمت به گیشه. بال های دیگر آثار هنری هستند. هر کدام از این دو شکل فیلمبرداری برای سینما لازم است زیرا اگر یک بال ضربه بخورد مطمئن باشید کل سینما آسیب می بیند. با این اعلامیه، گروه هنر و تجربه اتفاق خوبی در سینماست که باعث می شود علاوه بر نمایش مستند در جشنواره ها و تلویزیون، آثاری را در سینما ببینیم.
ممنون از حضورتون سخنان پایانی خود را در این گفتگو بیان کنید.
قاسم پور: جا دارد از همه عوامل فیلم، گروه هنر تجربه و مردم خوب حصیرآباد اهواز که در ساخت این فیلم از هیچ کمکی دریغ نکردند تشکر کنم. در پایان دوست دارم مردم به تئاتر بیایند تا شاهد روایت متفاوتی از همان عبادت باشند.