امروز هشتاد و پنجمین زادروز بهرام بیضایی نمایشنامه نویس و نمایشنامه نویس بزرگ تئاتر و سینمای ایران است. اگر او نبود شاید ادبیات، نمایشنامه نویسی، سینما و تئاتر ایران همیشه چیزی کم می کرد و مدیون خودش می شد.
رترینها نوشت: به همین مناسبت در مقاله ای به بررسی ویژگی های 8 زن مهم در آثار استاد بهرام بیضایی پرداخته ایم که در ادامه می آید.
زنان در سینمای بهرام بیضایی جایگاه ویژه ای دارند. او از اولین فیلمش «رگبار» تا آخرین فیلمش «وقتی همه می‌خوابیم»، شأن و منزلتی متمایز برای زنان در نظر گرفته است. این اتفاق را در نمایش و نمایشنامه های بیدایی دیده ایم. زنان در آثار او منفعل نیستند و در مرکز درام قرار دارند. زنان گاهی معمولی و گاهی نمادین هستند.
در فیلم نمایش «آینه‌های روبه‌رو» زن در ظاهر نماد نیست، اما می‌توان تعبیری نمادین از سرنوشت او داشت. نزهت در این اثر زن زخمی روزگار است. درست مثل زنانی که در دنیای مردانه در فیلم های بهرام بیضایی مظلوم واقع شده اند. در این مقاله هشت شخصیت زن آثار او را بررسی کرده ایم تا جایگاه آنها را در هر داستان بیابیم. بر روی کتیبه، زنان معاصر آثار بیضی شکل است.
رعنا
بازیگر: پروانه معصومی
کجا دیدی: غریبه و مه
چه سالی ایجاد شد: 1353
تصویر شخصیت: بهرام بیضایی در «غریبه و مه» با رویکردی به آیین های اساطیری و عناصر نمادین داستانی پیچیده و پر رمز و راز ساخت. در اینجا نیز زن پویا است و نقش تاثیرگذاری دارد. رعنا که دریا شوهر ماهیگیرش را به مرگ کشانده و برنگشته است، به مردی به نام آیت مشکوک می شود و در کمین او می نشیند تا انتقام بگیرد.
سبک فیلم «غریبه و مه» شاعرانه و فلسفی است. بیضایی در این فیلم نگاهی استعاری به زن دارد و در واقع رعنا نماد عشق و زندگی است. با اینکه تلخ است، زندگی روزمره اش را رها نمی کند و از صبح تا شب مشغول انجام کاری است; از چرخیدن و بچه دار شدن گرفته تا آشپزی و… همه اینها نشان از تعهد او به زندگی دارد. اما در عین حال فیلم به جهان های موازی نیز اشاره می کند که همین ویژگی «غریبه و مه» را در زمره فیلم های مختلف بیضی قرار می دهد.
آسیا
بازیگر: پروانه معصومی
کجا دیدی: کلاغ
چه سالی ایجاد شد: 1356
تصویر شخصیت: داستان مرموز «کلاغ» ظاهر فیلم است. در پس این پوست، بهرام بیضایی مفهوم هویت و از دست دادن نسل ها را به چالش می کشد (حتی نام شخصیت هم معتبر است). او برای این منظور بخشی از داستان را بر اساس سرنوشت بازیگر اصلی فیلم (آسیا با بازی پروانه معصومی) قرار می دهد. او زنی امروزی است که در مدرسه به کر و لال ها آموزش می دهد و خاطرات مادرشوهرش را در خانه می نویسد. او در یک گروه دوستانه یک دختر گم شده را کشف می کند و به داستان علاقه مند می شود.
داستان فیلم برکند و کاو برگرفته از دختر گم شده است و آسیه با کنار هم گذاشتن وقایع متوجه می شود که دختر گمشده مادر اوست. بیضایی در «کلاغ» نگاه ویژه ای به مفهوم هویت دارد و این دغدغه را در پروانه معصومی به نمایش می گذارد. در این فیلم زن مظهر هویت و بازگشت به اصالت است.
الیگارش
بازیگر: سوسن تسلیمی
کجا آن را دیدی: شاید زمانی دیگر
چه سالی ایجاد شد: 1366
تصویر شخصیت: موضوع اصلی فیلم «شاید زمانی دیگر» برای زمان ساختش سوژه ای جسورانه محسوب می شود. سوء ظن، خیانت و خانواده اساس داستان «شاید زمانی دیگر» را تشکیل می دهد با این تفاوت که با رویکردی روان شناسانه به بحث و روایت پرداخته می شود. جنبه روانشناختی فیلم به ادبیات نمایشی و نشانه شناسی بصری فیلم مربوط می شود.
از سوی دیگر، «شاید زمانی دیگر» هیچکاکی ترین اثر بهرام بیضایی است که در نوع ایرانی خود کاملاً به هیچکاک وفادار مانده است. صحنه های رویایی و روانکاوانه فیلم یادآور «طلسم» هیچکاک است و صحنه های لباس پوشیدن و خرید برای کیان و تبدیل او به زنی که در فیلم دیده است، یادآور فضای فیلم «سرگیجه» اوست. در این فیلم کار سوزان تسلیمی برای جان بخشیدن به شخصیت زن خاص است.
نه جان
بازیگر: سوسن تسلیمی
کجا دیدی: کمی غریبه باش
چه سالی ایجاد شد: 1364
تصویر شخصیت: بیدایی در «باشو غریبه کوچ» زنی قدرتمند اما با احساسات مادرانه را به تصویر کشید. زنی که از انجام سخت ترین کارها دریغ نمی کند و نمی گذارد کسی برای او تصمیم بگیرد. باشو، پسر جنوبی که از جنگ و بمباران جان سالم به در برده است، به طور تصادفی پشت کامیونی که به سمت شمال کشور در حال حرکت است پنهان می شود. وقتی چشمانش را باز می کند در شمال ایران است و کسی را نمی شناسد.
نای جان او را پیدا می کند و نان و غذا به او می دهد و از او مراقبت می کند. در عوض باشو برای او کار می کند. همسایه ها مخالف این کار هستند و شوهر نایجان که در جبهه است او را از این کار باز می دارد، اما نایجان دریغ نمی کند. حتی بعد از کتک زدنش باشو را باسواد می کند و مثل بچه های خودش از او مراقبت می کند. تا اینکه بالاخره شوهرش قبول کرد که او را نزد آنها نگه دارد.
خانم بزرگ
بازیگر: جمیله شیخی
جایی که دیدید: مسافران
چه سالی ایجاد شد: 1370
نماد کاراکتر: یکی یکی از فیلم های استعاری بهرام بیضایی است که هنوز درباره آن صحبت می شود. «مسافران» داستان مسافرانی است که برای عروسی از آینه قدیمی استفاده می کنند و مردم زیادی در تهران منتظر آنها هستند. مسافران در تصادفات رانندگی جان خود را از دست می دهند. اما سرپرست خانواده مرگ آنها را باور نمی کند. سرانجام مسافران با آینه نقره ای از راه می رسند و عروسی برگزار می شود.
«مسافران» با نگاهی خاص به عینیت بخشیدن به باور جمعی، پیش آگاهی مادربزرگ از تصادف دسته جمعی خانواده در مسیر سفر، با چند برابر شدن باور او به بازگشت آنها ادامه می دهد. جمیله شیخی نقش بزرگ خانواده را بازی می کند و در اجرای او شاهد اقتدار هستیم. در اینجا نیز زن نماد امید به زندگی است که مرگ را باور ندارد و به زندگی عینیت می بخشد.
گلرخ کمالی
بازیگر: مژده شمسایی
کجا دیدی: سگ کشی
چه سالی ایجاد شد: 1380
تصویر شخصیت: الیزای در «سگ کشی» چهره واقعی یک زن فداکار را به تصویر می کشد. گلرخ کمالی پس از جنگ به ایران بازمی گردد و متوجه می شود که شوهرش به خاطر چک هایی که از طلبکاران دارد ورشکسته و متواری است. او برای نجات شوهرش همه طلبکاران را تسویه می کند و چک ها را وصول می کند. به این ترتیب او بارها مورد تهدید، پیشنهادهای بی شرمانه، ضرب و شتم و… قرار می گیرد، اما از تلاش برای نجات شوهرش دست نمی کشد.
گلرخ کمالی کم کم چهره یک زن متمول و شیک پوش را ترک می کند و چهره زنی تحقیر شده را می یابد. لحظه ای که چک ها را به همسرش می دهد، متوجه می شود که فریب خورده است. شوهرش و منشی شرکتش پول را جمع کرده اند و حالا او را مجبور کرده اند تا طلبکاران را راضی کند. در عین حال، بیضی در عین اینکه تصویری فداکار و قوی از زنان نشان می دهد، جایگاه مردان را پایین می آورد.
رخشید فرزین
بازیگر: مژده شمسایی
کجا دیدی: اجرای مجلسی به یاد مصائب نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید فرزین
چه سالی ایجاد شد: 1384
تصویر شخصیت: رخشید فرزین ادامه منطقی شخصیت گلرخ کمالی است. مهندسي از طبقه متوسط و روشنفكر جامعه كه اكنون در شرايط خطرناكي قرار گرفته است. شرایطی که باید بار دیگر برای نجات همسرش به قلب جامعه متشنج ضربه بزند. اما اینجا نوع آدم هایی که رخشید با آن ها روبه رو می شود با آدم هایی که گلرخ با آنها درگیر بود کاملا متفاوت است.
رخشید برای نجات نوید باید با افرادی روبرو شود که به قدرت متصل هستند. دیگر خبری از هموار کردن خواستگارها نیست، رخشید باید جلوی یک فاجعه بزرگ را بگیرد و آن جلوگیری از ناپدید شدن همسرش است. اگرچه او با پختگی بیشتری نسبت به گلرخ حرکت می کند و تصمیم می گیرد، اما مشکل این است که قدرتش به نظام و مردمش نمی رسد و عملا مغلوب قدرت می شود.
چکامه چمنی
بازیگر: مژده شمسایی
کجا دیدی: وقتی همه خوابیم
چه سالی ایجاد شد: 1387
تصویر شخصیت: بیدایی در «وقتی همه خوابیم» از شرایط نابسامان فروش نقش در سینما انتقاد کرد و این بار بازیگر زن را قربانی این شرایط معرفی کرد. بازیگری که زمان و انرژی زیادی برای ایفای یک نقش صرف کرده بود، حالا درست زمانی که قرار است با سایر اعضای گروه کار را به پایان برساند از کارش اخراج می شود. او به قدری به نقش فیلمش وابسته است که به نوعی زندگی واقعی او نیز تاثیرگذار است و حالا باید به راحتی نقش را به بازیگر دیگری بسپارد.
بازیگری تازه کار که تمام قسمت های صورتش را عمل کرده و چهره ای کاملا مصنوعی دارد و حتی نمی تواند یک دیالوگ را درست صحبت کند. زن فیلم بیضایی این بار قربانی سیاست ها و معامله های نادرست در پشت صحنه فیلم ها می شود و باید تا حد امکان از عشق به سینما و نقشی که برای آن زحمت کشیده است دست بکشد.