چهار روز مانده به تحویل سال نو هیئت وزیران آیین‌نامه اجرایی برای ارتباط با نخبگان خارج از کشور تصویب کردند. در این آیین‌نامه که بیست و ششم اسفند ماه تصویب شده معاونت علمی اعلام کرده قصد دارد ایرانیان نخبه خارج از کشور را شناسایی و آنها را تشویق به بازگشت به کشور کند.
به گزارش زومیت، یکی از بندهای این آیین‌نامه این است که مردان نخبه اگر مشمولان غایب سربازی باشند درصورت بازگشت باید خدمت نظام وظیفه خود را در داخل و حتی خارج از کشور طی کنند تا بتوانند تردد داشته باشند. این ۱۵ ماده‌ای جزئیات دیگری هم داشت که در ادامه به آن اشاره شده است.
ماجرای این آیین‌نامه به سال ۱۴۰۲ برمی‌گردد. یعنی زمانی که مجلس نامه‌ای به معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری نوشت و از این دستگاه خواست تا یک آیین‌نامه برای افزایش جذابیت‌های بازگشت نخبگان به کشور طراحی کند. مجلس حتی عدد و رقم هم مشخص کرده بود که دولت باید با ۲۰ درصد از این نخبگان مهاجر ارتباط بگیرد.
معاونت علمی رئیس جمهور این پیشنهاد و آیین‌نامه را در بند الف ماده ۹۸ قانون برنامه پنج ساله هفتم توسعه اضافه کرد و قرار شد با همکاری وزارت امور خارجه آن را اجرا کند. حالا بعد از بیش از یک سال آیین‌نامه اجرایی آن را دولت تصویب کرده است. در این سه صفحه مصوبه چه اطلاعاتی وجود دارد؟
معاونت علمی در این آیین‌نامه متعهد شده که با همکاری وزارت امور خارجه شروع به شناسایی این چهره‌ها در سراسر کشورهای دنیا کند. سپس بعد از تهیه فهرستی از نخبه‌ها و متخصصان ایرانی، فهرست دیگری از نیازها و فرصت‌های عملی خود منتشر و برنامه‌هایی برای حمایت و مشوق‌هایی برای جذب این چهره‌ها به داخل کشور فراهم کند.
این آیین‌نامه شامل افراد نخبه و متخصصی می‌شود که خارج از کشور ایران اقامت دارند. اینکه «نخبه» چه کسی است در بنیاد ملی نخبگان مشخص شده اما اینکه «متخصص» به چه فردی می‌گویند باید معاونت علمی ریاست جمهوری به زودی یک تعریف و شاخص‌های معینی از معنای آن ارائه دهد تا معلوم شود چه کسی می‌تواند خود را در این دسته بگنجاند.
نخبه‌های سرباز فراری چه کنند؟
یکی دیگر از وظایفی که معاونت علمی در آیین‌نامه برای خود تعریف کرده این است که با ستاد کل نیروهای مسلح وارد همکاری شود تا این افراد نخبه با محدودیت‌های کمتری به کشور تردد داشته باشند. برای همین هم پیشنهاد داده که این افراد بعد از ورود، سربازی خود را داخل یا خارج از کشور بگذرانند. به عبارت دیگر در ماده ششم آیین‌امه آمده: معاونت علمی موظف است عرصه‌های جدیدی برای خدمت تخصصی این افراد طراحی کند به عنوان مشمولان نخبه در قالب حمایت‌های نظام وظیفه تخصصی در داخل و خارج از کشور خدمت خود را بگذرانند.
تشویق نخبه‌ها به کار دولتی
یکی دیگر از مفاد آیین‌نامه این است که این افراد نخبه و متخصص دیگر لازم نیست نگران محدودیت‌های کارمندی و شغل دولتی باشند. چراکه با اجرایی شدن این قانون حتی اگر کارت نظام وظیفه هم نداشتند، منعی برای استخدام ندارند. سازمان اداری استخدامی هم وظیفه دارد که گواهی منع استخدام این افراد را از سازمان وظیفه عمومی فرماندهی انتظامی دریافت کند.
استاد راهنما از دانشگاه‌های خارجی
بخش دیگر این آیین‌نامه مربوط به همکاری با وزارت علوم و وزارت بهداشت است. این دو وزارتخانه باید اجازه دهند که دانشجوها اساتید نخبه ساکن خارج کشور را به عنوان استاد راهنما و یا مشاوربرای پایان‌نامه تحصیلات تکمیلی خود انتخاب کنند.
پروژه‌های مشابه، موج‌های بازگشت
اینطور که شورای عالی انقلاب فرهنگی و بنیاد نخبگان سال ۱۳۸۵ تعریف کرده‌اند، نخبه مشخصات معینی دارد. به نفرات اول تا سوم المپیاد، به راه‌یافتگان المپیادهای جهانی دانش‌آموزی و دانشجویی، به نفرات برتر کنکور، مخترعان و مکتشفات، برگزیده‌های مسابقه‌هایی مثل خوارزمی و رازی می‌گویند نخبه. حدود ۵۰ هزار نخبه در کشور شناسایی شده‌اند.
سال ۱۴۰۱ سرپرست وقت قائم‌مقام رئیس بنیاد ملی نخبگان اعلام کرده بود که آنها هم پروژه مشابهی برای تشویق مهاجرت معکوس نخبه‌های ایرانی داشتند. برای این کار نزدیک به ۱۰ هزار نخبه ایرانی مقیم خارج از کشور را شناسایی و این افراد اطلاعاتشان را در سامانه ثبت کردند و از این تعداد دو هزار و ۵۰۰ نفر به کشور بازگشتند.
اما روند بازگشت مهاجران نشان می‌دهد که موج مهاجرت معکوس نخبگان هیچ وقت با پروژه‌های دستوری کلید نخورده است. یکی از برجسته‌ترین دوره‌هایی که در آن بازگشت دانشجویان ایرانی شدت یافت به سال ۱۳۹۵ برمی‌گردد؛ یعنی یک سال بعد از امضای برجام، همزمان با کاهش تحریم‌ها و افزایش مراودات بین‌المللی ایران با دنیا. این اطلاعاتی است که رصدخانه مهاجرتی دانشگاه شریف قبل از پایان فعالیت خود منتشر کرد.
براساس این آمارها، در سال ۱۳۹۴، تنها ۱۱۳ فارغ‌التحصیل دانشگاهی به ایران بازگشته بودند اما یک سال بعد از آن ۳۷۶ نفر به کشور برگشتند. سال ۱۳۹۶ این گروه تقریبا ۳ برابر شدند. سال ۱۳۹۷ جمعیت آنها به ۱۰۹۷ رسید و در آذر سال ۱۳۹۸ هم ۱۴۰۲ نفر تصمیم گرفتند برای ادامه زندگی به ایران برگردند.
طبق این گزارش رصد خانه ۳۶۰ نفر از افرادی که سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ برگشتند فرصت ایجاد شرکت دانش بنیان را پیدا کردند، ۱۷۰ نفر به عنوان عضو هیئت علمی جذب شدند و ۲۰۰ نفر هم به شکل پروژه‌ای با معاونت علمی همکاری کردند. البته تا امروز گزارشی دربار این، ارایه نشده که چند نفر از آنهایی که در این بازه زمانی به ایران آمده بودند، دوباره در سال‌های اخیر مسیر خود را بازگشته و به اروپا، آمریکا و استرالیا برگشتند؟ اتفاقی که می‌توان حدس زد خبرهای دومینویی خروج بنیانگذاران و سرمایه‌گذاران از اکوسیستم فناوری اطلاعات در آن بی تاثیر نبوده است.
منبع:عصرایران