این یک اثر تخصصی و تخصصی میان رشته ای و با حداقل سه تخصص تاریخ، حقوق عمومی و شاهنامه شناسی است. و این مهم نیاز به فضای زیاد و گفتار طولانی دارد و بیان این مهم در یک نوشته کوتاه و مختصر مشکل است. با این وجود به اهداف نهضت مشروطیت و برخی مفاهیم مهم قانون اساسی که ریشه در شاهنامه دارد اشاره می کنیم.
یکی از مهمترین موضوعات و آرمان های قانون اساسی، انتخاب افراد شایسته برای تصدی مناصب دولتی و نیز انتخاب حاکمان و حضور نمایندگان ملت برای قانون گذاری و نظارت بر عملکرد حاکمان بود. حال به اختصار به بررسی این دو مورد مهم در شاهنامه می پردازیم:
“انتخابات و انتخاب در شاهنامه”
شاهنامه کتاب تاریخ تمدن سیاسی و اجتماعی ایران است. با بیان داستان در این کتاب، شاهد مفاهیم مختلفی از حقوق عمومی نیز هستیم. یکی مفاهیم مهم حقوق عمومی شامل «انتخاب حاکمان و راویان امر» و نیز «انتخاب» افراد برای تصدی پست های دولتی یا خدماتی است.
آیا دو مفهوم و مضمون مهم در شاهنامه (انتخاب و انتخاب) ذکر شده است؟
خواننده می تواند بر اساس شناخت کلی خود از نویسنده و برداشتی که از مجله دارد، خود را برای دریافت پاسخ «بله» در پاسخ به سؤال آماده کند. پاسخ معلوم نیست که پشتوانه چندانی در ابیات شاهنامه پیدا کند.
حالا بیایید دست به کار شویم تا ببینیم نتیجه تحقیقات چه خواهد شد.
باید به خاطر داشت که کدام موضوع مهم، کدام کتاب و از کدام دوره. شنیده بودیم و فکر می کردیم که شاهنامه در درجه اول یک کتاب شعر است. اکنون می دانیم که مطالب شاهنامه همه تاریخ است.
اکنون در کتابی بسیار قدیمی به دنبال مفاهیم علوم جدید و جدید هستیم که بیشتر مطالب آن قدیمی تر از کتاب قدیم است و مربوط به دوران ناشناخته عهد عتیق است.
معنای عنوان و موضوع تحقیق، عظمت کتاب بی بدیل، اسرارآمیز و شگفت انگیز ورجاوند شاهنامه را می رساند. کتابی که صدها کتاب و زندگی یک انسان را توصیف و توضیح دهد برای دانستن همه علوم مربوط به آن کافی نیست. چنین گنجینه گرانبهایی بی بدیل، قرن هاست که با نیروی جادویی خود پاسدار زبان و فرهنگ فارسی بوده و همچنان استوار و استوار ایستاده، راست ایستاده و چون کوهی استوار، سخت و بلند، سر به آسمان غرور می مالد و از اوست. تحت تأثیر باد، باران یا بدبختی قرار نگرفته و به رشد کنف ایران و ایرانیان کمک کرده است. چگونه ؟ از طریق این مضامین و مطالب بسیار مهم و ارزشمند در طول تاریخ، توجه و مهر ایرانیان را به خود جذب کرده است و در هر زمان نخبگان، خردمندان، ژرف اندیشان و عموم مردم ایران کم و بیش شناخته و دریافته اند که در صفحه کتابی خاص و ویژه حاوی اسرار حل نشده و گنجینه های نهفته قرار دارند. در صفحات آن آیات آن نهفته است و به اقتضای روزگار و با توجه به رشد علم و پیدایش رشته تحصیلی و به کوشش دانش پژوهان، مطلبی متناسب با نیاز پیدا و کشف شده است. اگر مانند یک منبع شفاف که همیشه در حال حرکت است، حباب می کند. و در تحقیقات عمیق چیز جدیدی کشف و مشاهده می شود.
یکی از این موارد «انتخاب و انتخاب» است.
همانطور که از کتاب تاریخ ایران (شاهنامه) بر می آید، انتخاب در جامعه سیاسی ایران باستان بسیار شناخته شده و مورد استفاده بوده است.
مثال: اگر بخواهند زال را قهرمان کنند، او را از نظر بدنی، دانش رزمی، درایت و هوش محک می زنند.
یا در مواقع سخت و هنگام انجام عملیات رزمی مهم، افراد مناسب را شناسایی و انتخاب می کردند:
اولین از این ارتش معروف
سی هزار شمشیرزن
خسرو را برگزید و به رستم سپرد
به من گفت: کی مربردار گرد.
با لشکری به کوه برو
گردان گروه ارتش را انتخاب کنید
رانندگان شایسته کمپین …
می بینیم که انتخاب یک مفهوم شناخته شده است و مورد توجه قرار گرفته است.
دقت در این انتخاب، شایسته سالاری را به ما نشان می دهد
این شایسته سالاری که گذرا به آن اشاره می شود، موضوعی جدی در شاهنامه است و در بسیاری از جاهای شاهنامه قابل مشاهده است. غالباً خسرو و شاه تصمیم خود را در مورد اعطای منصب و مقام به شخصی با مشورت دیگران می گیرند.
اما اگر بخواهیم در شاهنامه که بحث «انتخابات» واضح‌تر است به مسائل جدی‌تری بپردازیم، باید به انتخاب و انتخاب خود شاه اشاره کنیم.
خود شاه توسط نمایندگان مردم انتخاب می شد
گاهی اعضای انجمن را مردم انتخاب می کردند و اعضای این انجمن مهم را منصوب می کردند.
انجمن علاوه بر انتخاب شاه، بر کار، عملکرد و رفتار او نیز نظارت می کرد. در واقع روش انتخاب پادشاهان در ایران در دوران باستان را می توان بسیار شبیه به «نظام انتخاباتی غیرمستقیم زمان ما» دانست. در نظام انتخاباتی غیرمستقیم، انتخاب مقامات به این صورت است که رای دهندگان به گروهی از رای دهندگان خود رای می دهند تا مقام مورد نظر را انتخاب کنند. از آنجایی که انتخاب نهایی توسط نخبگان و کارشناسان انجام می شود، این روش از بلوغ و جستجوی عملکرد بهتری برخوردار است.
از شاهنامه می توان استنباط کرد که اتحاد در ایران باستان و در بسیاری از ادوار باستان شاه را خلع کرد و در مواقع لزوم دیگری را به جای او نصب کرد. هر چند که البته می توان انتظار داشت که پسر بزرگ شاه به دلیل نزدیک بودن به امور، اطلاعات و آگاهی بیشتری از امور مهم پادشاهی و اداره کشور داشته باشد و به همین دلیل.
شمول، گزینش و انتخاب اتحادیه صورت می گیرد، اما همیشه اینطور نیست و به همین دلیل است که در شاهنامه می بینیم که افراد دیگری غیر از پسر شاه توسط اتحادیه انتخاب می شوند.
در برخی موارد شاه مستقیماً توسط خود مردم انتخاب می شد که نمونه بارز آن فریدون بود. رئیس جمهور و عموم مردم گرد فریدون گرد آمدند و او را به پادشاهی خود برگزیدند.
… همه در هوای فریدون هستند
که بدن از درد خنده پر از خون است
مرکز شهر، هر کجا که می روند
کدام پیرمردها در جنگ عاقلند؟
همه به فرمان برویم
صحبت های او را یکی یکی مرور نکنیم
به همین دلیل برخی از اساتید از شاهنامه مطالعه می کنند
«انتخاب فریدون توسط مردم اولین جمهوری تاریخ است. این بدان معناست که جمهوری خلق حاکم حاکم را با حق انتخاب انتخاب کرده و «فار» را به او تفویض کرده است».
نحوه انتخاب و قانون انتخاب شاه در ایران چنان تثبیت و بدیهی انگاشته شده بود که حتی ضحاک هم سعی می کرد از انجمن بزرگان به نوعی تایید و انتخاب کند!
از آن روز به بعد متنی در تایید خود نوشت و از بزرگان خواست تا با امضای خود آن را تایید کنند. هدف او مشروعیت بخشیدن به حکومت سرکوبگرانه خود از طریق انتخاب و رضایت باشگاه بود. البته نقشه او با مقاومت شدید کاوه آهنگر شکست خورد.
در پایان به گزیده ای جالب از دوران باستان از شاهنامه ارجمند اشاره می کنم:
پس از مرگ شاهپور، اشراف کشور صد نفر را برای پادشاهی معرفی کردند و نام آنها را یادداشت کردند. از بین این صد نفر نهایتاً چهار نفر (از جمله بهرام) را انتخاب کردند به طوری که از بین این چهار نفر افراد نخبه و شایسته ای بودند. یکی از بین آنها پادشاهی ایران را انتخاب کنید. که بالاخره قرعه به نام بهرام افتاد.
خسرو پرویز نیز شیرویه را توصیه و تذکر می دهد که افراد شایسته ای را برای مناصب مهم تعیین و انتخاب کند.
شنیدم مه گرفته
! به همه نفرین شده ها بده
گزیده ها و انتخابات از ایران باستان و باستان در شاهنامه گزارش شده است و این مفهوم به ظاهر جدید حقوق عمومی در تاریخ دور ایران وجود داشته است که کم و بیش در شاهنامه منعکس شده است.
یکی مفهوم و آرمان بسیار مهم دیگر نهضت مشروطه که در اصل سی و پنجم قانون اساسی به آن اشاره شده است این است: «سلطنت ملکی است که ملت به عطای خداوند در اختیار شخص شاه قرار داده است».
این اصل یکی از اصول مهم حقوقی قانون اساسی است که خلاصه آن این است: سلطنت هر چقدر هم که مهم باشد،
آنها این قدرت و قدرت ملت را دارند. ملت این قدرت و مقام را به شاه داده است. جالبه این ودیعه! به پادشاه داده شد و بنابراین انبار نمی تواند آن را به شخص دیگری بدهد. و مردم هر زمان که بخواهند می توانند جلوی شاه را بگیرند.
در شاهنامه هم همین مفهوم و شرط را داریم. از داستان کیکاووس پیداست که کاووس هنگام رفتن به مازندران به جانشین خود گفت: او فقط در امور روزمره حق تصمیم گیری دارد.
در انقلاب مشروطه حدود قدرت شاهان قاجار تثبیت و محدود شد. این مضمون در تمام شاهنامه های شاهان دیده می شود.
در انقلاب مشروطه با مداخلات خارجی و استعمار در ایران مبارزه و با آن مبارزه شد. شاهنامه دخالت بیگانگان در امور ایران را شرم آور و غیرقابل تحمل توصیف می کند. نمونه آن زمانی است که حضرت زرتشت به گشتاسپ توصیه می کند: «در دین ما دخالت بیگانگان در امور کشور ما پذیرفته نیست».
بسیاری از اهداف و آرمان های مشروطه، اگر نگوییم همه، از دیرباز در ذهن ملت ایران وجود داشته است. که به دلیل کمبود وقت و هرگونه جلوگیری از کلام از آن می گذریم و در پایان به این نکته اشاره می کنیم که در دوران مشروطیت توجه مردم به شاهنامه جلب شد و اشعار شاهنامه پیوسته حضور داشت و به طور کلی شاهنامه نقش مهمی در انسجام و وحدت ملی در مبارزه با استبداد.
همه صاحب نظران بر این باورند که شاهنامه در پیروزی مشروطیت نقش انکارناپذیری داشت. شعر و ادبیات مشروطه نیز به شدت تحت تأثیر شاهنامه بود.
* شاهنامه پژوه و حقوق دان