روستای «دیزبان» ما را به یاد دورانی می اندازد که قلعه تاریخی کیاییان در دوره تیموریان وجود داشته است. متاسفانه بقایای قدیمی ترین قلعه تاریخی شرق گیلان با آواربرداری در حال تخریب است.
به گزارش ایسنا، فرقی نمی کند آن را «دیسبون» بگذاریم یا نام قدیمی اش را «دوزدبون». مهم این است که این کلمه ما را به تاریخ کهن این منطقه می برد. تاریخچه آن به قبل از سال 1000 میلادی یعنی قبل از صفویه برمی گردد. شرق دره سپیدرود توسط حاکمان محلی آل کیا اداره می شد.
اکنون در روستایی هستم که اکنون “دیسبان” نام دارد. روستایی در دامنه کوه پوشیده از درختان جنگلی و درست در مسیر جاده لاهیجان به لنگرود. در پشت سازه‌های کنار جاده‌ای که چشم‌انداز کوه و جنگل را مسدود می‌کردند، زمانی قلعه تاریخی کیاییان با زندانی وحشتناک قرار داشت.
اگرچه در منابع مکتوب تاریخی گزارش هایی از این قلعه وجود دارد، اما افراد کمی از قلعه کیاییان چیزی می دانند. شاید به همین دلیل است که علیرغم حضور رسانه ها، ساکنان شرق دره سپیدرود و شهرستان لنگرود نسبت به تخریب بی سر و صدا و بی صدا بقایای قلعه کیاییان اعتراضی ندارند.
سال هاست که هر بار که از این مسیر می گذرم، تجهیزاتی را پشت یک شرکت می بینم که در حال برش سنگ و آوار کوه است. پشت این مجموعه یک دیوار چینی وجود دارد و نمی توانید وارد ملک شخصی شوید، اما می توانید بقایای دیوارهای باستانی قلعه را ببینید. به خصوص در زمستان که پوشش گیاهی کمتری وجود دارد.
این قلعه پس از روی کار آمدن سلسله صفویه و سقوط کیاییان به عنوان مخفیگاه راهزنان بوده است. پس از آن قلعه را «دیزبان» نامیدند و قرن‌ها بعد که روستایی در این منطقه به وجود آمد آن را «دیزبان» نامیدند.
در کتاب نامگذاری و نامگذاری آبادی های گیلان آمده است. در این روستا دزدی بود که اموال مردم را می دزدید. تاجری که از دزدی اموالش خسته شده بود، تعدادی مار گزنده را در صندوقچه ها گذاشت و دزد پس از گرفتن تاجر صندوق ها را به داخل مغازه خود برد و پس از بازکردن صندوق ها توسط مارها کشته شد و مردم گرفتار شدند. از شر دزد خلاص شد و از آن پس نام این روستا را دزدبان یا دیزبان نامیدند.
یاسنت لوئیس رابینو، معاون کنسول بریتانیا در گیلان در اوایل قرن بیستم، داستان مشابهی را نقل می‌کند که پشت کوه مشرف به روستا، غاری بود که محل ملاقات دزدان و اشرار بود. طبق گفته‌های «ساموئل گاملین» در «سفر در شمال ایران»، روس‌ها در سال‌های ۴۸-۱۱۳۸ میلادی (۳۲-۱۷۲۲ میلادی) که گیلان را اشغال کردند، می‌خواستند غار را ویران کنند.
پشت این داستان های محلی قلعه ای نهفته است که بر اساس گمانه زنی های باستان شناسی قدمت آن به 1000 سال پیش بازمی گردد و در واقع قدیمی ترین قلعه در منطقه شرقی گیلان بوده است. قدیمی ترین منبع تاریخی مکتوب که از قلعه دیزبان نام برده است، کتاب «تاریخ گیلان و دیلمستان» اثر «سید ظهیرالدین مرعشی» است.
این مورخ در شرح وقایع دوره «ناصر کیا» درباره سلاطین کیایی در شرق گیلان در حدود سال های ۸۴۵ و ۸۴۶ می نویسد: «بارفور شوالیه های معمولی را برای حمل مجموعه جابه و جوشن فرستاد» و سید محمد را ترک کرد. ، که در زندان ناصر کیا سوار بود. به آنان سپردند و گفت: برو به قلعه دیزبان لاهیجان و به کوتوال بسپار» (ص 221).
ظهیرالدین از سلوک مرداویج نقل می کند. یکی یکی از مریدان سید علی کیا که بعدها بر ضد او قیام کرد، توسط امیر علاءالدین فومنی نزد سید حسن کیاس کومک که با سید هادی کیا می جنگید فرستاده شد و در سال ۷۸۹ میلادی (۱۳۸۷ خورشیدی) در دیزبان کشته شد.
روی قبر این مرد انبوهی از سنگ گذاشتند و چند درخت شمشاد در آنجا روییدند. یک قرن بعد مردم از آنجا عبور می کردند. آنجا را محل دفن مقدس می دانستند و در آنجا سرود و سوره می خواندند و فاتحه می خواندند و عود را به شاخه های شمشاد می بستند. در سال 883 میلادی (31-1430) بازاری در دیزبان ایجاد شد.
همچنین رابینو اشاره می کند که سدید نایب السلطان خان احمدخان در سال 921 پس از میلاد دستور ساخت قلعه بزرگی را صادر کرد و قصد داشت علیه سلطان خود انقلاب کند. دکتر. منوچهار ستوده نیز در کتاب «از آستارا تا استارباد» به نقل از «تاریخ خانی» می‌نویسد: «در سال 833 میلادی بازاری در دزبان ایجاد شد و در سال 912 میلادی نامی به نام خان احمد نهاده شد خان. او در اینجا شروع به ساختن دژی مستحکم کرد تا بر ضد خان احمد خان قیام کند و با او دشمنی کند. پس از ساختن قلعه کوتوالی، آن را به یونس (غلام خود) سپرد.
اگرچه این منابع تاریخ ساخت قلعه را به 900 سال قمری می‌رسانند، اما قبل از این تاریخ قلعه‌ای در این منطقه وجود داشته است. بخشی از این اثر تاریخی هنوز باقی مانده است و برخی باستان شناسان بر اساس گمانه زنی های سال ها پیش اداره کل میراث فرهنگی گیلان، قدمت این قلعه را به قرن های اول هجری قمری می دانند و می گویند این قلعه در دوره های بعدی نیز مرمت شده و مورد استفاده قرار گرفته است. . است.
نویسنده کتاب «قلعه‌های گیلان» درباره قدمت این بنا می‌نویسد: این بنای تاریخی مربوط به قرن دوم یا سوم هجری قمری است و تحقیقات اولیه و گمانه‌زنی‌های اولیه اثر آن را به حدود 1000 سال پیش برمی‌گرداند. اما جهانی به استفاده از این قلعه در زمان حکومت کیاییان در دوره تیموریان و قبل از صفویه اشاره کرد و گفت: بدون شک این قلعه در زمان پادشاهان کیاییان در ناحیه شرقی منطقه مورد استفاده بوده است. گیلان به مرکزیت لاهیجان.
وی با اشاره به اینکه این قلعه در مسیر جاده باستانی معروف به «شاه عباسی» قرار داشته است، اشاره می کند. جاده ای که از غرب گیلان و گسکرات به شرق گیلان و تا فرح آباد ساری و کوه های دیزبان و بقایای این قلعه می رفت موقعیت مناسبی را برای حمله راهزنان به کاروان ها فراهم می کرد و داستان های شفاهی نام دزدبان از این دوره باقی مانده است