کاروانسرای چینی در بازار رشت در سال ۱۳۰۸ توسط برادران چینی مهاجر از باکو ساخته شد. او صاحب یک کارخانه کریستال و چینی بود که در این کاخ فروخته می شد.
بازتاب آنلاین بازار بزرگ شهر رشت در عکس های هوایی ذوزنقه ای است. این بازار به مساحت 33 هکتار در دوره صفویه و قاجار به دلیل تجارت ابریشم از رونق زیادی برخوردار بوده است. بازار رشت از چند خانه و راسته تشکیل شده و به دلیل شرایط اقلیمی و رطوبت زیاد، بر خلاف بازارهای استان های مرکزی، برای بهره گیری از حداکثر نور و گردش هوا سرپوشیده است. کاروانسراهای بازار از یک حیاط مرکزی بزرگ تشکیل شده و حجره ها در اطراف حیاط چیده شده اند.
مهری شیرمحمدی در ایسنا نوشت: در هسته مرکزی بازار 20 کاروانسرا فعال بود که اکنون تنها هفت کاروانسرا باقی مانده است. برخی از این کاروان ها در اثر تعریض جاده شریعتی و همچنین آتش سوزی بزرگ دوره قاجار و حملات بلشویک ها در اواخر دوره قاجار از بین رفتند. کاروانسراهای موجود یادآور دورانی است که تجارتخانه های رشت در دوره قاجار در زمینه ابریشم و برنج بسیار فعال بودند. بازار رشت زمانی مرکز بارگیری کالاهای تجاری از استان های دیگر و صادرات آن به اروپا بود.
یاسنت لوئی رابینو، نایب کنسول بریتانیا در رشت در اوایل قرن بیستم، توضیح داد که در بازار رشت 20 کاروانسرا وجود دارد و این بازار شامل یک سری کوچه های باریک موازی با کوچه های دیگر به صورت عمودی است رانده شدند و به آنها پیوستند و دروازه چندین کاروانسرا به روی آنها گشوده شد. این کاروانسرا شامل یک حیاط مستطیل شکل نسبتاً بزرگ و یک ردیف مغازه و انبارهای نزدیک در چهار طرف بود. درهای کاروانسراها در شب بسته بود. در آن زمان کل بازار رشت بر خلاف بازارهای سایر نقاط کشور سنگفرش و سرپوشیده بود نبود و فقط در هر طرف سایبان ها و سایبان هایی برای محافظت از رهگذران از باران و آفتاب نصب شده بود.
رابینو در کتاب «ولایت دلمرز» درباره ایران می نویسد: «تعداد مغازه های شهر در دوران مشروطیت حدود 3300 مغازه بود و معمولاً هر مغازه را با پرده ای که از سقف آویزان بود به دو قسمت تقسیم می کردند و اجناس در پشت آن قرار می گرفت. قطعات به اشتراک گذاشته شده و فقط نمونه هایی از محصول در جلوی پیشخوان و در فروشگاه یا روی تابلو یا میز قرار می گیرد تا برای مشتریان قابل مشاهده باشد. خود بازرگانان روی حصیر یا فرش پهن شده روی پیشخوان می‌نشستند، سیگار می‌کشیدند، با همکارانشان درباره مسائل تجاری و سیاسی گپ می‌زدند و منتظر مشتریان بودند.
کاروانسراهای باقی مانده در بازار رشت در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، اما رکود اقتصادی باعث شد بسیاری از این کاروانسراها کاربری سابق خود را از دست بدهند و تجار معماری حجره های خود را با شرایط جدید تطبیق دهند. یکی از میان این کاروانسراهای موجود، «خانه چینی» در اوایل دوره پهلوی ساخته شده و از کاروانسراهای دیگر جدیدتر است. اگرچه معماری این بنا با سایر کاروانسراها یکسان است، اما خوشبختانه تغییرات کمتری نسبت به کاروانسرا از جمله طاق های بزرگ و کوچک صورت گرفته است.
کاروانسرای چینی توسط «خانواده چینیچیان» ساخته شده و برخلاف کاربری قبلی آن یعنی تجارت ظروف شیشه ای و چینی، ظروف آلومینیومی و پلاستیکی می فروشد. خانواده چینیچیان اصالتاً اهل جمهوری آذربایجان بودند و به دلیل شرایط نامساعد تاریخی پس از انقلاب بلشویکی از باکو مهاجرت کردند و ابتدا به انزلی و سپس به رشت آمدند.
این بنا بر اساس کاشی آبی سردر کاروانسرا در سال 1347 قمری برابر با 1308 خورشیدی ساخته شده است. بر اساس پرونده ثبت این اثر، برادران چینی چیان صاحب کارخانه بلور بودند و محصولات تولیدی را در کاروانسرای چین به فروش می رساندند. بعدها خانواده چینی چیان کارخانه خود را به تهران منتقل کردند و کارخانه رشت تعطیل شد.
از نظر معماری، کاروانسرای چینی در داخل ساخته شده و در قسمت شمال غربی بازار نزدیک چهارسوک قرار دارد. این کاروانسرا از ابتدا به صورت کاروانسرای درون شهری به شکل مستطیل با امتداد شمالی به جنوبی ساخته شد. حجره ها در اطراف حیاط مرکزی چیده شده اند و ارتباط آنها با بازار از طریق صحن کاروانسرا است. ورودی و خروجی این بنا در همین راستا شمال به جنوب است. کاروانسرا دارای دو در ورودی است. سردرها به صورت طاق بلند با تزئینات بنایی زیبا ساخته شده اند.
راهروهای ورودی طولانی هستند و از عظمت خاصی برخوردارند. در این کاروانسرا آجر مصالح اصلی است و در برخی جاها از رنگ های آبی و زرد به جای رنگ طبیعی آجر استفاده می شود. برای جلوگیری از آتش سوزی سقف دارای سقف طاقدار بوده و برای جلوگیری از آسیب باران و برف به کاروانسرا از دو پشته شیروانی و شیروانی استفاده شده است. مهم ترین تزئینات این بنا گره چینی روی سقف راهروهای شمالی-جنوبی است. این تزیینات به زیبایی آجرکاری و رنگ آمیزی شده اند.
سلول های خانه چینی بر روی صندلی بلند ساخته شده اند و حالت زیرزمین را دارند و تنها در چند قدمی می توان به اتاق اصلی سلول رسید. یکی از ویژگی های جالب خانه چینی درهای چوبی تاشو سلول هاست. در گذشته درهای بسیاری از مغازه ها در رشت این گونه بود. متأسفانه به دلایل امنیتی درهای چوبی حذف و درهای آهنی جایگزین شدند. این درهای چوبی شامل چند تخته بلند بود که در کنار هم قرار گرفته بودند که با لولاهای آهنی به شکل آکاردئون باز و بسته می شدند. کاروانسرای چینیچیان به شماره 3368 در تاریخ 4 اسفند 1387 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.