تحریم ها علیه ایران؛ کاغذ پاره یا بلای سر سفره مردم؟/ نگاهی به رویکرد جلیلی در سیاست خارجی و برجام

رسول سلیمی: گاهی اوقات مقایسه اندازه و اندازه دو عدد نتایج غیرمنتظره ای ایجاد می کند. اگرچه ممکن است 800 در ریاضی بیشتر از 1500 باشد، اما پیامدها و نتایج تحریم های 800 در دولت های نهم و دهم بر اقتصاد و معیشت مردم بسیار جدی تر از تحریم های 1500 است که تحریم های ایران را در دو زمان متفاوت در نظر بگیریم. دوره‌ها تحریم‌های آمریکا علیه ایران در دولت دوازدهم اعمال شد. اگر تعداد تحریم ها در سلطنت سیزدهم از 1500 تحریم در ابتدای سال 1400 به 2570 تحریم در سال 1403 افزایش یابد چه؟

اگرچه مقایسه اعداد و ارقام نمی تواند تصور درستی از تاثیر این تحریم ها به مخاطب بدهد، اما بررسی دوره های تحریم می تواند ارزیابی دقیق تری از نحوه مدیریت سیاست خارجی در چارچوب سیاست کلی رژیم تعیین شده توسط رهبر جمهوری اسلامی ارائه دهد. انقلاب به عبارت دیگر سوال این خواهد بود که کدام دولت ها توانسته اند برای خنثی سازی تحریم ها و حفظ سفره های مردم در برابر تنش های سیاست خارجی موثرتر عمل کنند.

مروری بر دو سال پایانی دولت دهم نشان می دهد که احمدی نژاد در نیمه دوم دولت دوم خود بیش از هر زمان دیگری با تبعات تحریم ها مواجه بود که در دولت اول خود آن را کاغذ بیهوده توصیف کرده بود. در دو دولت محمود احمدی نژاد که سیاست رویارویی با جهان را در پیش گرفتند، موج تغییر کرد و شش قطعنامه در سال های 1696، 1737، 1747، 1803، 1835 و 1929 توسط شورای امنیت (که روسیه و چین نیز آن را امضا کردند) به تصویب رسید. با تحریم های اتحادیه اروپا، کاخ سفید و کنگره آمریکا علیه ایران و ایران مشمول ماده هفت منشور سازمان ملل متحد شد که به عنوان تهدیدی برای صلح و ثبات بین المللی معرفی شد و کشور را در سایه جنگ قرار داد. اما احمدی نژاد این قطعنامه ها را کاغذ پاره می خواند و آذر او در سال 2008 خطاب به غربی ها گفت: «آنقدر قطعنامه بگیرید که قطعنامه شما شکست بخورد».

اگرچه در دولت اول احمدی نژاد تقریباً تمام پروژه های عمرانی و خدمات اجتماعی برای مردم در حداقل شرایط تحریم و افزایش درآمدهای نفتی انجام می شد، اما به مرور زمان و با تأثیر تحریم ها، کشور خود را در آستانه یک بحران دید. وضعیتی که در آن او نفت خود را به چند کشور دوست برای تامین کالاهای اساسی محدود کرد.

در این میان، سیاست افزایش غنی‌سازی سعید جلیلی برای گرفتن امتیاز از آمریکا شکست خورد. با توجه به پیچیدگی فعالیت های هسته ای ایران، شورای امنیت سازمان ملل متحد قطعنامه 1929 را در 9 ژوئن 2010 تصویب کرد. تمرکز این قطعنامه ایجاد یک رژیم تحریمی یکپارچه علیه ایران از طریق افزایش فشار بر انرژی، مالی و هوایی و دریایی بود. بخش های تجاری کشور با هدف جلوگیری از توسعه برنامه های موشکی و هسته ای ایران.

بلافاصله پس از انتشار قطعنامه شورای امنیت، باراک اوباما، رئیس جمهور وقت ایالات متحده، قانون «سیسادا» را امضا کرد و بدین وسیله قانون جامع تحریم ها را علیه ایران به تصویب رساند. وزارت خزانه داری ایالات متحده در 19 نوامبر 2011 (28 آبان 2013) بر اساس قانون سیصدا، بخش های پتروشیمی، مالی و زیرساخت های حمل و نقل و همچنین بانک مرکزی کشور را تحریم کرد. سپس تحریم نفت ایران از ژانویه 2012 دی 1390) وارد فاز اجرایی شد.

در آن سال ها که سعید جلیلی دبیر شورای عالی امنیت ملی بود، معتقد بود در شرایط تحریم صنعت نفت و گاز، نظام بانکی، پتروشیمی و کشتیرانی می توان کشور را اداره کرد. بنابراین اعمال 800 تحریم زیرساختی کشور، سران دولت وقت را مجاب به مذاکره با آمریکا برای رفع تحریم ها نکرد. علی مجدی معاون سابق وزارت اقتصاد گفت: در دوره احمدی نژاد بیش از 400 میلیارد و به طور غیرمستقیم بیش از 1000 میلیارد نفر در کشور آسیب دیدند.

برای توضیح بزرگی این رقم کافی است بدانیم که گران ترین سازه ای که بشر ساخته است ایستگاه فضایی بین المللی است که ساخت و نگهداری آن طی دو دهه 160 میلیارد دلار هزینه داشته است و این رقم به قدری زیاد است که 15 نفر می میرند. ثروتمندترین کشورهای جهان در طول سال ها آن را فراهم کرده اند. کل بودجه سالانه مالزی با همه رونق اقتصادی آن 80 میلیارد دلار است. تونل مانش، بزرگترین پروژه ساخت و ساز در تاریخ اروپا که دو کشور فرانسه و بریتانیا را از زیر دریا به هم متصل می کند و خودروها، کامیون ها و قطارها از طریق آن عبور می کنند، 8 میلیارد دلار هزینه دارد و برج خلیفه که به عنوان یکی از بهترین پروژه ها شناخته می شود. بلندترین برج جهان، نقطه عطف امارات متحده عربی، با قیمت 1.5 میلیارد دلار و استادیوم عظیم ومبلی در انگلیس با قیمت 1.2 میلیارد دلار ساخته شد.

تحریم های دولت اوباما علیه ایران در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد و تا پایان ماه می 2013 (9) خرداد 2013) شامل صنعت خودروسازی، کشتی سازی و صنایع کشتیرانی، خطوط هوایی، محصولات فلزی، شرکت های بیمه و ده ها شخص حقیقی و حقوقی بود. تحریم ها که کاهش ارزش ریال ایران در برابر دلار آمریکا را افزایش داد، منجر به افزایش نرخ تورم و کاهش تولید و صادرات نفت شد.

این در حالی است که پس از امضای برجام، نه تنها سایه جنگ و تهدید از سر کشور رخت بربست، بلکه با لغو تحریم ها در سال 1395، تولید ناخالص داخلی با رشد 17 درصدی به 694 میلیارد تومان رسید. بر اساس داده های گمرک ایران، تراز تجاری خارجی کشور بین سال های 1990 تا 1998 16 میلیارد دلار رشد داشته است. سرمایه گذاری شرکت های خارجی در ایران نیز افزایش یافت و به افزایش نرخ اشتغال در کشور کمک کرد. علاوه بر این، طبق آمار، فروش و صادرات نفت ۴۱ درصد افزایش یافت و درآمد نفتی ایران در سال ۱۳۹۵ به ۵۵.۷ میلیارد دلار و در سال ۱۳۹۶ به بیش از ۶۵.۸ میلیارد دلار رسید که باعث افزایش درآمدهای ارزی کشور و ایجاد ثروت برای کشور شد.

از سوی دیگر، تلاش دولت یازدهم برای رفع تحریم ها منجر به توافق برجام شد. پس از امضای برجام، نه تنها سایه جنگ و تهدید از کشور رخت بربست، بلکه با رفع تحریم ها، تولید ناخالص داخلی در سال 1395 با 17 درصد رشد به 694 میلیارد تومان رسید. بر اساس داده های گمرک ایران، تراز تجاری خارجی کشور بین سال های 1990 تا 1998 16 میلیارد دلار رشد داشته است. سرمایه گذاری شرکت های خارجی در ایران نیز افزایش یافت و به افزایش نرخ اشتغال در کشور کمک کرد. علاوه بر این، طبق آمار، فروش و صادرات نفت ۴۱ درصد افزایش یافت و درآمد نفتی ایران در سال ۱۳۹۵ به ۵۵.۷ میلیارد دلار و در سال ۱۳۹۶ به بیش از ۶۵.۸ میلیارد دلار رسید که باعث افزایش درآمدهای ارزی کشور و ایجاد ثروت برای کشور شد.

اما با خروج ترامپ از توافق‌های بین‌المللی، از جمله برجام، تحریم‌ها دوباره علیه ایران اعمال شد. اما به دلیل تمایل ایران برای رویارویی با آنها، اثربخشی تحریم‌ها در دولت دوم احمدی‌نژاد شدیدتر از تحریم‌های اوباما کنترل شد. پس از خروج ترامپ از برجام، تحریم‌ها به 1500 مورد افزایش یافت، اما بیشتر این تحریم‌ها افراد، شرکت‌ها و هلدینگ‌های غیردولتی و در مقایسه با تحریم‌های دولت دوم احمدی‌نژاد در زمان سعید جلیلی علیه نفت و نافرمانی نفتی اعمال شد. در دوران شیوع ویروس کرونا، دولت دوازدهم توانست شاخص های مثبت اقتصادی را حفظ کند.

در چنین شرایطی دولت دوازدهم توانست با وجود ویروس کرونا و تحریم های ترامپ، شاخص های اقتصادی را حفظ کند. بر اساس اعلام معاونت تحقیقات اقتصادی اتاق تهران، تمامی متغیرهای تجاری کشور در هفت ماهه اول سال 1400 نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش یافت، به ویژه افزایش صادرات کالاهای غیرنفتی بهبود نسبی داشته است. . بررسی ها نشان داد که سهم 10 کشور برتر از صادرات غیرخام ایران در هفت ماهه سال 1400 حدود 43 واحد درصد بوده است. علاوه بر این، 83 درصد از ارزش صادرات بدون احتساب نفت خام به مقصد 10 کشور رسیده است.

این در حالی است که دولت سیزدهم که فرصت رفع تحریم ها را در فاصله سال های 1400 تا 1403 از دست داد و مذاکرات موفقیت آمیزی برای رفع تحریم های آمریکا به نتیجه نرسید، اولین دولتی در 45 سال گذشته در سه سال اول فعالیت خود بود که نرخ تورم آن برابر بود. 100000 بالای 40 درصد اگرچه اقتصاد ایران در این سال ها دارای چهار بخش اصلی شامل کشاورزی، نفت، صنعت و معدن و خدمات بود، اما نرخ رشد بخش کشاورزی در دوره 1400 تا 1402 تقریباً منفی دو درصد بود. بیشترین نرخ رشد ناشی از فروش نفت بوده است. روغن یکی یکی از مولفه های نرخ رشد است.

بنابراین به نظر می رسد اگرچه مدیران و سیاستمداران گروه های مختلف سیاسی کشور مدعی رفع تحریم ها هستند، اما برخی از دولت ها رفع تحریم ها را برای برداشتن فشار اقتصادی از مردم در اولویت قرار داده اند. علاوه بر این، برخی از دولت ها به جای لغو تحریم ها از آن استقبال کردند و برخی دیگر تمام تلاش خود را برای رفع تحریم ها انجام دادند و در زمان و تاریخ خود موفق بودند. حال باید دید کدام گروه از مدیران و کارشناسان بیشتر به معیشت مردم کمک خواهند کرد.

311213