محققان امپریال کالج لندن با همکاری دکتر. محمد رحیمی از دانشگاه سمنان گفت: خشکسالی اخیر مناطق وسیعی از غرب آسیا به ویژه در ایران، شمال عراق و سوریه و همچنین بخش‌هایی از جنوب ترکیه را تحت تأثیر قرار داده است. در این مطالعات، دانشمندانی از ایران، هلند، بریتانیا و ایالات متحده از روش های تحقیقاتی منتشر شده برای ارزیابی اینکه آیا و تا چه اندازه تغییرات آب و هوایی بر خشکسالی سه ساله 1399 تا 1402 در این منطقه تأثیر گذاشته است، استفاده کردند: منطقه در میان رودان هلال سرزمین حاصلخیز اطراف رودخانه‌های فرات و دجله بخش زیادی از عراق، سوریه و ایران را پوشش می‌دهد. روش های مختلفی برای توصیف خشکسالی وجود دارد: خشکسالی هواشناسی فقط مقدار کمی از بارندگی را به خود اختصاص می دهد، در حالی که خشکسالی کشاورزی تخمین های بارش را با تبخیر و تعرق ترکیب می کند. از آنجایی که افزایش تبخیر و تعرق ناشی از گرم شدن منطقه ممکن است نقش مهمی در تشدید اثرات خشکسالی داشته باشد، این مطالعه به بررسی خشکسالی در کشاورزی پرداخته است. خشکسالی منطقه ای با جمعیت بسیار آسیب پذیر را به دلیل شکنندگی و درگیری بالا، از جمله جنگ سوریه و مهاجرت پس از جنگ، شهرنشینی سریع در مواجهه با ظرفیت محدود و بی ثباتی منطقه تحت تاثیر قرار داد. این امر باعث افزایش آسیب پذیری در برابر اثرات خشکسالی و ایجاد یک بحران انسانی شد.
مطالعات نشان داد که تغییر کمی در شدت بارندگی وجود دارد، اما افزایش شدید دما منجر به تشدید خشکسالی شد. این افزایش شدید دما به دلیل سوزاندن سوخت های فسیلی است.
آب در حال تبدیل شدن به یک سلاح در درگیری ها است و سیستم های آبی به طور فزاینده ای هدف حملات خرابکارانه قرار می گیرند. پنج الگوی که تغییرات آب و هوایی باعث ناآرامی و ناامنی منطقه می شود عبارتند از: رقابت برای زمین و آب، تغییر در تولید غذا و افزایش گرسنگی، مهاجرت انسان و افزایش فقر و نابرابری، و افزایش خطرات امنیتی برای زنان و دختران. به نظر می رسد مهم ترین رقابت برای زمین و آب باشد، زیرا با گرم شدن زمین، خشکسالی های طولانی تر و شدیدتر منجر به فرسایش خاک، خشک شدن مراتع و کاهش محصول می شود.
در کشورهایی مانند عراق و سوریه، به ویژه در دهه 2000-2010، کاهش زمین های قابل کشت و منابع آب غیرقابل پیش بینی در بسیاری از نقاط، تنش ها را بین جوامع کشاورزی و دامداران تشدید کرد. کمبود زمین منجر به کمبود مواد غذایی می شود، به این معنی که قیمت مواد غذایی بالاتر و گرسنگی، و همچنین نابرابری های موجود و محرومیت های سیاسی و اجتماعی می تواند منجر به ناآرامی شود.
اکثر دانشمندان به طور کلی موافق هستند که تغییرات آب و هوایی به طور مستقیم باعث درگیری مسلحانه نمی شود، اما ممکن است به طور غیرمستقیم خطر درگیری را با تشدید عوامل اجتماعی، اقتصادی و محیطی موجود افزایش دهد. حداقل 90 درصد از پناهندگان در سراسر جهان از کشورهایی گریخته اند که قبلاً تحت تأثیر بلایای آب و هوایی قرار گرفته اند یا کمتر قادر به انطباق با یک محیط فزاینده خصمانه بوده اند. بدون مداخله خارجی، خشکسالی، بارندگی بیش از حد و تهدید امنیت غذایی شرایط برای درگیری و خشونت است. همه اینها می تواند منجر به ایجاد مناطقی شود که در آن خشونت می تواند شکوفا شود.
دوره 2020 تا 2024 (1399-1403) با شرایط خشکسالی شدید در سوریه مشخص می شود که وضعیت وخیم انسانی و اقتصادی در آن کشور را به میزان قابل توجهی تشدید کرده است. خشکسالی بخشی از روند اقلیمی گسترده‌تر بود که بر منطقه تأثیر گذاشت و منجر به کاهش تولیدات کشاورزی و افزایش ناامنی غذایی در میان جمعیت شد. این بحران زیست محیطی نقش مهمی در تضعیف حمایت عمومی از ریاست جمهوری بشار اسد ایفا کرد و به فروپاشی نهایی رژیم کمک کرد.
خشکسالی بخش کشاورزی سوریه را که برای معیشت بسیاری از مردم سوریه حیاتی است، تحت تاثیر قرار داده است. با کاهش بارندگی، بازده محصولات به شدت کاهش یافت و باعث کمبود مواد غذایی شد. بر اساس گزارش های سازمان های بشردوستانه مختلف، حدود 12 میلیون نفر – بیش از نیمی از جمعیت سوریه – تا سال 1402/2023 تحت تأثیر ناامنی غذایی حاد قرار گرفتند. ناتوانی در تأمین معیشت منجر به افزایش نارضایتی در میان شهروندانی شد که قبلاً از سال ها جنگ داخلی و همچنین سوء مدیریت اقتصادی و فساد رنج می بردند.
با کاهش تولیدات کشاورزی، قیمت مواد غذایی اصلی افزایش یافت. افزایش هزینه های زندگی خانواده ها را به دلیل درگیری های مداوم و تحریم های اقتصادی اعمال شده بر رژیم اسد، بیشتر به سمت فقر سوق داد. این ترکیب عوامل محیطی منجر به تشدید ناآرامی و نارضایتی عمومی شد.
شهروندان نه تنها کمک فوری از رهبران خود، بلکه پاسخگویی نیز خواستار شدند. شکست رژیم اسد در رسیدگی به این مسائل مبرم، عملاً بسیاری از حامیانی را که قبلاً در طول جنگ داخلی از آن حمایت کرده بودند، بیگانه کرده است.
بر اساس گزارش برنامه جهانی غذا، سه میلیون نفر در سوریه به شدت ناامن غذایی هستند و 12.4 میلیون نفر دیگر در معرض خطر ناامنی غذایی هستند.
چشم انداز اقتصادی سوریه در دهه گذشته به طور قابل توجهی بدتر شده است. هزینه های زندگی به طور چشمگیری افزایش یافته است. قیمت ها در ژوئیه 2023/1402 طبق گزارش ها 80 درصد بیشتر از مدت مشابه در سال 2022/1401 بوده است. این فشارهای تورمی باعث شده است که اقلام اولیه غذایی برای بسیاری از خانواده ها غیرقابل دسترس باشد. حداقل دستمزد در سوریه تنها حدود 20 درصد نیازهای غذایی اولیه را پوشش می دهد. در نتیجه این چالش‌های اقتصادی، بسیاری از خانواده‌ها به مکانیسم‌های مقابله‌ای مضر مانند: ب. کاهش حجم وعده های غذایی یا حذف کامل وعده های غذایی. کاهش کمک های برنامه جهانی غذا از اوایل سال 2023/زمستان 1401 این مشکلات را تشدید کرده و منجر به این شد که خانوارهای ناامن غذایی به طور فزاینده ای بر استراتژی های مقابله ای منفی تکیه کنند. وضعیت تغذیه جمعیت نشان دهنده چالش های اجتماعی-اقتصادی گسترده تری است که جامعه سوریه با آن مواجه است. کم خونی 32.8 درصد از زنان در سنین باروری را تحت تاثیر قرار می دهد. 27.9 درصد از کودکان زیر پنج سال از کوتاه قدی رنج می برند که بالاتر از میانگین آسیایی (21.8 درصد) است. علاوه بر این، 11.5 درصد از کودکان زیر پنج سال در معرض خطر مرگ هستند که بالاتر از میانگین منطقه ای است.
با بدتر شدن اوضاع در سوریه، فرار از خدمت توسط واحدهای نظامی بیشتر شد. سربازان تمایلی به مبارزه برای رژیمی نداشتند که به نظر می رسید قادر به برآوردن نیازهای اساسی مردم یا ارائه حداقل کمک های اجتماعی به آنها نیست. علاوه بر این، قدرت های منطقه ای مانند ترکیه با حمایت از گروه های مخالف علیه نیروهای اسد از این موقعیت استفاده کردند. این حمایت خارجی، اپوزیسیون را که از نارضایتی‌های محلی در مورد خشکسالی و احساسات عمومی ضد رژیم سود می‌برد، تقویت کرد.
این فشار ترکیبی در دسامبر 2024/آذر 1403 با پیشروی یازده روزه نیروهای مخالف علیه رژیم اسد منجر به کنترل دمشق و فرار نهایی اسد از کشور شد.
* استاد دانشگاه
۴۷۲۳۲