سیاست کارت الکترونیک در اواسط سال 1401 با هدف حمایت از خانوارهای کم درآمد اجرا شد. این سیاست با وجود صرف منابع قابل توجه از بودجه دولت نتوانسته به اهداف خود دست یابد. گزارش های میدانی «دانیا اکوسات» نشان می دهد که در بهترین حالت، استقبال مشمولان از این طرح به 44 درصد رسیده است. از سوی دیگر برخی از یارانه بگیران با هماهنگی فروشگاه مبلغ نقدی یارانه را دریافت می کردند و فروشگاه ها محصولات را با قیمت بالاتری به سایر مشتریان عرضه می کردند.
به گزارش دنیای اقتصاد، این فروشگاه از خرید هر سهمیه کالا و از فروش اجناس نیز حدود 300 هزار تومان سود کسب کرد. بنابراین، مسئولین هزینه قابل توجهی را صرف خرید کالاهای اساسی می کنند. اما به نظر می رسد با توجه به نیاز نقدی دهک های کم درآمد، این خانوارها ترجیح می دهند یارانه کالایی را به نقد تبدیل کنند. همچنین تصمیم گرفته شده است که بخشی از منابع کالابرگ از حذف یارانه دهک برای درآمدهای بالا تامین شود. اما مکانیسم شناسایی این افراد با خطا مواجه است و این مشکل تامین منابع را با مشکل مواجه می کند.
پارلمان اخیرا تصمیم گرفته است که طرح کالابرگ را به عنوان ابزاری برای تضمین امنیت غذایی مردم، مجدداً اجرا کند. این طرح که در دو سه سال اخیر با موافقان و مخالفان زیادی روبه رو بوده و مراحل آزمون و خطا را پشت سر گذاشته است، اکنون در مسیر احیا قرار گرفته است. کالابرگ در ابتدا به عنوان راه حلی برای سهولت خرید کالاهای اساسی برای مردم طراحی شد، اما در عمل با مشکلات متعددی مواجه شد که اجرای آن چندان موفق نبود.
از مشکلات زیرساختی و نبود اطلاعات کافی گرفته تا تخلفات انبارها و سوء استفاده از اعتبارات تخصیصی، همه اینها باعث شد که این طرح به هدف اصلی خود که حمایت از معیشت مردم است، دست یابد. بررسی ها نشان می دهد در بسیاری از موارد بازار سیاه خرید و فروش کالا شکل گرفته است. اکنون مجلس پس از تجربه ناکامی های متعدد بار دیگر بر اجرای این طرح و این بار با هدف تامین امنیت غذایی و کاهش فقر تاکید می کند.
در لایحه بودجه 1404 آمده است که حذف یارانه دهک های پردرآمد موجب آزادسازی منابعی می شود که قرار است برای تامین کالاهای اساسی دهک های پایین استفاده شود. این در حالی است که محاسبات نشان می دهد حتی در صورت اجرای این طرح، میزان یارانه اختصاص یافته به هر فرد به حدی کم می شود که نمی تواند نیازهای اولیه خانوارهای کم درآمد را پوشش دهد.
در این شرایط سوالات زیادی مطرح می شود که آیا دولت می تواند زیرساخت های لازم را برای اجرای موفق این طرح فراهم کند؟ آیا این بار در رفع مشکلات اجرایی و تخلفات فروشگاهی موفقیت آمیز خواهد بود؟ و مهمتر از همه، آیا کالابرگ واقعا می تواند به تامین امنیت غذایی و معیشتی مردم کمک کند یا این طرح نیز مانند گذشته شکست خواهد خورد؟
داستان کالابرگ
داستان کالابرگ، طرحی که قرار بود جایگزین یارانه نقدی شود و سفره مردم را به محصولات اساسی گره بزند، مسیری پر پیچ و خم و چالش برانگیز بوده است. طرحی که از ابتدای سفر با استقبال سردی مواجه شد و رهبران سیاسی را مجبور به بازنگری و تغییر استراتژی بارها کرد.
داستان از شهریور در سال 1401 آغاز شد. مرحله آزمایشی در چند استان که فقط امکان خرید کالا با پول یارانه ای وجود داشت. اما طبق آمار، استقبال مردم تقریبا به صفر رسید.
از اسفند 1401 فاز دوم فعال شد. 85 هزار تومان یارانه تشویقی به خریداران کالا تعلق گرفت. اما این مبلغ نقدی بیشتر به صورت اعتبار اضافی برای خرید کالا تعلق می گرفت. تاثیر این طرح هنوز محسوس نبود. پذیرش به سختی از 0.6٪ به 2.6٪ رسید. پس از شکست این مرحله، در شهریور 1402 رهبر سیاسی طرح جدیدی ارائه کرد: این بار یارانه تشویقی 120 هزار تومانی. اما نتیجه همچنان ناامید کننده بود. پذیرش در این مرحله تنها 6 تا 7 درصد بود.
اما نقطه عطف داستان کالابرگ بهمن در سال 1402 آغاز شد. پروژه ای جدید به نام فجرانه. این بار 220 هزار تومان اعتبار تشویقی برای خرید کالاهای اساسی در نظر گرفته شد. استقبال جهش قابل توجهی داشت. بررسی ها نشان می دهد که 44 درصد از مشمولان طرح از این اعتبار استفاده کرده اند. اما دو نکته جالب وجود دارد. از این 44 درصد، تنها 10 درصد از اعتبار یارانه اصلی آنها صرف خرید کالاهای اساسی شده است. نکته دوم اینکه 56 درصد از اعتبار جدیدی که دولت برای خرید کالا به آنها داده است خودداری کرده اند.
اعتبار بدون مشتری
زمانی که استقبال کالابرگ کمی سرزنده شد و این طرح توانست 44 درصد از مردم را جذب کند، شرایط جدیدی تعریف شد. این بار دولت به مردم اجازه داد 11 قلم کالای اساسی مانند گوشت، مرغ، لبنیات و غیره را خریداری کنند. با اعتبار شما بیش از 200 هزار فروشگاه در این طرح شرکت کردند و به نظر می رسید زیرساخت های لازم فراهم شده است.
اما در پشت صحنه این طرح مشکلات زیادی وجود داشت. شرکتی به نام «فرا» مسئولیت اجرای آن را بر عهده داشت. شرکتی وابسته به وزارت رفاه اجتماعی که دستگاه های POS ویژه ای را در فروشگاه ها نصب کرده و قول پرداخت شبانه را داده است. اما این وعده ها در عمل محقق نشد. برخی از فروشگاه ها گزارش دادند که دریافت پول برای فروش محصول تا یک ماه طول می کشد.
از سوی دیگر، اکثر فروشگاه های شرکت کننده محلی بودند و تنها تعداد محدودی فروشگاه زنجیره ای بزرگ با سیستم ثبت دقیق کامپیوتری وجود داشت. این عدم نظارت کافی به این معنا بود که مردم می توانستند کالاهایی غیر از کالاهای یارانه ای بخرند. اما مشکلات به همین جا ختم نشد. عده ای از اعتبار 220 هزار تومانی خود برای برداشت نقدی از فروشگاه ها سوء استفاده کردند. برخی فروشگاه ها محصول را با قیمت بالاتری می فروختند و در ازای کسر مبلغی از اعتبار به مشتری پول نقد می دادند و در این صورت فروشگاه بدون مشکل حدود 300 هزار تومان سود می برد.
بررسی های دیگر نشان داد که اطلاعات افراد به درستی ثبت نشده است. تماس های متعدد با سازمان یارانه ها نشان داد که خرید برخی از مردم در استان هایی ثبت شده که نه تنها از اعتبارات خود استفاده نکرده اند، بلکه به آن مناطق نیز سفر نکرده اند.
علیرغم ادعاهایی مبنی بر وجود زیرساخت از قبل، شواهد نشان می دهد که این زیرساخت کاملاً وجود ندارد و تنها در صورتی مورد استقبال قرار می گیرد که مردم مایل به تبدیل آن به پول نقد باشند. اجرای آخرین مرحله کالابرگ نه تنها مشکلات ساختاری این طرح را آشکار کرد، بلکه سوالات مهمی را در مورد اعتماد مردم به سیاست های حمایتی و مدیریت اجرایی آن مطرح کرد.
طرح امنیت غذایی یا رفع امنیت معیشتی؟
مجلس بار دیگر تصمیم به فعال سازی مجدد کالابرگ به بهانه «امنیت غذایی» گرفته است که البته هنوز زیرساخت های لازم برای اجرای این طرح وجود ندارد. در بند د تبصره 13 لایحه بودجه 1404 آمده است: «دولت موظف است با منابع حاصل از حذف یارانه نقدی دهک های هشتم، نهم و دهم و بازنگری در یارانه نقدی و غیرنقدی، بسته حمایتی معیشتی مستضعفان را اجرا کند. از سیاست های حمایتی.” این طرح شامل افزایش اعتبار کالابرگ برای خانوارهای تحت پوشش موسسات حمایتی و دهک های کم درآمد خواهد بود و خرداد 1404 اجرا می شود.
اما وقتی اعداد و ارقام را کنار هم بگذاریم، خلأهای عظیم و منطق نامفهوم این طرح مشخص می شود: طبق لایحه قرار است 40 میلیارد تومان از محل حذف یارانه 12 میلیون نفر در سه دهک بالاترین درآمد هزینه شود. در این هواپیما بعید به نظر می رسد که بتوان با حذف این دهک ها به این منابع دست یافت، زیرا اطلاعات مربوط به این دهک ها نیز دقیق نیست و با حذف یارانه این دهک ها مشکلات قابل توجهی وجود دارد.
در ادامه با تقسیم این رقم بر 12 ماه سال و میزان یارانه به ازای هر نفر (300 هزار تومان)، قسمت ماهانه این بودجه برای یارانه اقشار کم درآمد تقریباً به 120 هزار تومان برای هر نفر می رسد. این مبلغ برای یک خانواده 4 نفره معادل 480 هزار تومان است که برای پوشش هزینه ها رقم قابل توجهی نیست.
آیا زیرساخت وجود دارد؟
عباس گودرزی نماینده کالابرگ در مجلس در گفت و گو با «دنیای اقتصاد» توضیح داد: زیرساخت های اجرای این طرح وجود دارد اما مهم ترین موضوع اراده و همت برای این بحث است. دولت محترم باید از تمام ظرفیت خود استفاده کند و جناب آقای دکتر پزشکیان اخیراً بر این موضوع تاکید داشتند.
وی تاکید کرد: ظرفیت قانونی و منابع مالی برای این طرح وجود دارد و هیچ مانع جدی وجود ندارد. لزوم اجرای این طرح بر هیچکس پوشیده نیست. لذا لازم است دولت محترم در تمامی ابعاد به توانمندی های خود کمک کرده و کالابرگ را اجرا کند.
گودرزی درباره استقبال کم از این طرح توضیح داد: استقبال در دهک های پایین بالا بود. هر پدیده ای دارای سه مرحله است: ظهور، تغییرات و تکامل. در آن زمان ما در مرحله نوپایی بودیم. تغییرات پی در پی و عدم اطلاع رسانی به موقع و صحیح باعث عدم دریافت مطلوب جامعه هدف شد. اما پس از تغییرات متعدد بالاخره با اطلاع رسانی بهتر در طرح فجرانه اجرا شد.
آنچه این پروژه را متوقف کرد، تمام شدن منابع برنامه ریزی شده بود. البته شهید سید ابراهیم رئیسی در رفع مشکلات و رفع موانع این پروژه پیگیر بود. اما با شهادت ایشان و تغییر حکومت این گسست ایجاد شد. الان هم امیدواریم که دولت تمام تلاش خود را برای این بحث انجام دهد. مجلس زیرساخت های قانونی را نیز فراهم کرده است.
وی در پاسخ به این سوال که در روند اجرای این سیاست بازار سیاه شکل گرفت و مردم به جای خرید کالا پول دریافت کردند و مغازه ها هم سود کردند، گفت: این موضوع نظارتی است. یکی یکی از نکات مهم ایجاد نظارت قوی تر و سیستم های موثرتر برای مدیریت این مشکل است. این مکانیسم ها باید به گونه ای طراحی شوند که امکان وقوع چنین تخلفاتی را به حداقل برسانند.
با در نظر گرفتن تجربیات گذشته و چالش های متعدد در اجرای پروژه کالابرگ، هنوز سوالات زیادی در این زمینه باقی است. دولت و مجلس بارها تلاش کرده اند تا این طرح را به عنوان راهکاری برای تامین معیشت مردم و کاهش فقر اجرا کنند، اما مشکلات اجرایی، تخلفات تجاری و بی اعتمادی مردم همواره مانع از موفقیت آن شده است.
اکنون که طرح کالابرگ مجددا به عنوان راه حل اقتصادی مطرح می شود، سوال اصلی این است که آیا این بار با تغییرات جدید و تخصیص منابع کافی می توان به اهداف آن دست یافت یا در دام مشکلات گرفتار خواهیم شد. از گذشته ?