رسول سلیمی: سی شهریور سالروز انعقاد معاهده ای به نام آخال است که 143 سال پیش از سوی روسیه بر ایران تحمیل شد و بخش هایی از شهرهای شمال شرق کشور را از وطن در زمان قاجار جدا کرد.
قاجارها که از بدو تأسیس مانند قبل از حکومت خود زندگی سیاسی قبیله‌ای داشتند، سال‌ها هیچ ارتش سازمان‌یافته‌ای نداشتند و قادر به غلبه بر ساختارهای سنتی در مدیریت مسائل اقتصادی، فرهنگی و سیاسی در برابر تغییرات جامعه مدرن نبودند در نتیجه، آنها تصویر واقع بینانه ای از سیاست خارجی پیدا نکردند.
این مسائل از یک سو نفوذ کشوری مانند روسیه را برجسته می کرد، به طوری که شاهان قاجار که دو شکست وحشتناک از روس ها را تجربه کرده بودند، از نظر تحولات بین المللی از موضعی تابع عمل کردند و قادر به مقابله نبودند. منافع این ابرقدرت یعنی مخالفت کردن. از این رو، به ویژه، ضعف نیروهای مسلح و نبود یک ارتش سازمان یافته یکی این نیز یکی از مهمترین دلایل انعقاد عهدنامه آخال بود.
شرایط سیاسی و اقتصادی قبل از آخال
حتی پس از انعقاد قراردادهای ترکمنچای و گلستان، امپراتوری روسیه به بهانه های مختلف مناطق مرزی با ایران از جمله سمرقند، تاشکند، آرال، بخارا و خوارزم را فتح و حمله کرد. ایران به دلیل ضعف نظامی و عدم دفاع در مرزهایش، عموماً قادر به مقاومت در برابر این حملات نبود و یا اگر مقاومت می کرد، شکست می خورد. از سوی دیگر توجه سیاسی ایران در این دوره معطوف به جنوب کشور و انگلیسی ها بود و سلسله بی تدبیری های ناشی از فقدان رویکرد جامع سیاست خارجی و شناخت بازیگران آن زمان باعث شد تا شهر هرات برای تحت فشار گذاشتن انگلیسی ها، برای خروج از کشور و قرارداد آخال منجر به جدایی شهرهای شمال شرقی کشور شد.
این زمانی رخ داد که امپراتوری روسیه در پی شکست ایران قاجار در سال 1860 و با گسترش حضور بریتانیا در مصر در سال 1873-1881، قلمرو ایران را در قسمت شمالی فلات ایران اشغال کرد. روسیه در عهدنامه آخال مرزها را به نوعی تثبیت کرده بود که علاوه بر انتقال بهترین مناطق این منطقه به کشور خود، صنعت و کشاورزی خراسان ایران را نیز با خطر بزرگی مواجه کرد و به تدریج خراسان را از منابع طبیعی محروم کرد. . پیش از این به دلیل وجود کوه ها و چشمه های فراوان در منطقه خراسان، اقتصاد زیستی این منطقه از رونق زیادی برخوردار بود، اما پس از معاهده آخال، تعادل اقتصاد این منطقه نیز تغییر کرد.
ناصرالدین شاه که در این مقطع منحصراً بر حل منازعات با انگلستان در مرزهای جنوب شرقی ایران تمرکز داشت. در چنین شرایطی روسیه به بهانه اینکه ترکمن های شمال شرق شرایط را برای تجارت سخت کرده و تجارت امکان پذیر نیست، اشغال این منطقه را به دست گرفت.
تفاوت عهدنامه آخال با ترکمنچای و گلستان
قرارداد آخال ظاهراً با قرارداد ترکمنچای و گلستان بسیار متفاوت بود. اما از یک منظر نمونه بسیار بدتر از آن دو بود. دو قرارداد ترکمنچای و گلستان در شرایطی بر شاهان قاجار تحمیل شد که نظامیان ایران از ارتش روسیه شکست خوردند و نتوانستند دوباره با آن کشور مقابله کنند. اما در عهدنامه آخال هیچ رویارویی نظامی بین ایران و روسیه وجود نداشت و هیچ فشار نظامی روسیه بر ایران وجود نداشت.
به دلیل ضعف ساختار دفاعی و اداری دولت قاجار و شخص ناصرالدین شاه، این قرارداد که شامل چهار محور بود، سرانجام به امضای متمن الملک (وزیر خارجه ایران) و ایوان زینوویف (نماینده روسیه) رسید. در 23 آذر سال 1260 هجری قمری ش. به صورت رسمی اجرا شده است. نکته جالب در مورد این معاهده این است که روسها شاه قاجار را به بهانه ایجاد امنیت در منطقه ترکمنستان و آخال متقاعد کردند که این معاهده را منعقد کند.
محورهای مهم عهدنامه آخال
محور این معاهده به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش اول به موضوع تعیین و علامت‌گذاری مرزها مربوط می‌شود. این قسمت از قرارداد به تنهایی بخش قابل توجهی از زمین های متعلق به ایران را برای همیشه از وطن جدا کرد. روس ها برای دیدار با ترکمن ها مرز را به گونه ای ترسیم کردند که طوایف و طوایف ترکمن از هم جدا شدند و یک قسمت تحت حاکمیت ایران و قسمت دیگر در حدود روسیه آن زمان بود.
روسیه در عهدنامه آخال مرزها را به گونه ای ترسیم کرده بود که علاوه بر انتقال بهترین مناطق جغرافیایی و طبیعی این منطقه به کشور خود، خطر بزرگی برای صنعت و کشاورزی خراسان ایران نیز به همراه داشت. بر این اساس روسیه کوه های بلندی را در محدوده خود ساخته بود و به این ترتیب آب و چشمه های این کوه ها نیز متعلق به روسیه بود. چنین خروجی به روسیه این امکان را می دهد که در هر زمانی از انتقال آب به ایران جلوگیری کند. علاوه بر این، دولت ایران متعهد شده بود که هیچ روستای جدیدی در مسیر آب احداث نکند و بیش از مقدار مجاز آب برای کشاورزی مصرف نکند. در واقع ناصرالدین شاه یکی یکی از بهترین مناطق طبیعی و ژئوپلیتیکی که می توانست آب کشاورزی خراسان را تامین کند و منطقه اقتصادی، صنعتی و کشاورزی پیشرفته ای ایجاد کند، بدون هیچ مانعی به روسیه ارائه شد.
قسمت فیروزه ای “پیمان آخال”
اما موضوعی که حتی پس از عهدنامه آخال نیز مورد مناقشه باقی ماند، روستای فیروزه در مرز ایران بود. روستای فیروزه هم اکنون درست در مرز و در داخل سرزمین ترکمنستان امروزی قرار دارد و به یک تفرجگاه و تفرجگاه تبدیل شده است و حتی اقامتگاه تابستانی رئیس جمهور ترکمنستان نیز در آن قرار دارد و فاصله چندانی با پایتخت ندارد. این کشور روسها نیز از علاقه ایران به فیروزه اطلاع داشتند و حتی در قراردادهای پس از آخال نیز بندهایی در مورد بازگرداندن فیروزه به ایران درج کردند. اما تا پایان پهلوی اول از آن اجتناب کردند و در نهایت ایران از زیر بار ادعای مالکیت فیروزه از طریق عهدنامه دور شد.
پس از آخال، روس ها به ادعاها و تنش های مرزی ادامه دادند که فیروزه غم انگیزترین آنها بود. تمایل به تسلط بر دو سوی دریای خزر و رویدادهای سیاسی اروپا از جمله کنگره برلین که روس ها را از اشغال سرزمین های جدید در این منطقه ناامید کرد و همچنین رقابت مرتبط با رقیب آسیایی خود بریتانیای کبیر در یک قیام. در مستعمرات آن، و روسها توانایی مقابله با پیشروی را نداشتند. ضعف سلسله قاجار، تزارها را برای تسخیر سرزمین‌های شمال شرقی ایران مصمم‌تر کرده بود.
به عبارت دیگر، ضعف سیاسی دولت ایران را برای اعمال نفوذ در این منطقه با مشکل مواجه کرده بود. بدین ترتیب خان های مرو، آخال، بخارا و سایر نواحی ترکمنستان تا زمان فتحعلی شاه از حکومت ایران اطاعت می کردند و قاجارها فرمانروای اسمی منطقه بودند، اما پس از شکست های ایران در مقابل روسیه، خان های این مناطق. با نادیده گرفتن ایران جایگزین شدند و خود را مستقل می دانستند. این استقلال به حدی رسید که حتی در چندین نبرد به ویژه جنگ مرو نیروهای قاجار را شکست دادند و دولت مرکزی نتوانست جلوی شورش ها را بگیرد.
اما روسها با ترفندی سیاسی موفق شدند فیروزه را در عهدنامه آخال تصاحب کنند. در یکی بر اساس مفاد این قرارداد، مرز دو کشور با عبور از شمال فیروزه و قطع جاده عشق آباد – فیروزه تعیین شد. اما درایت روس ها در بندهای بعدی این معاهده نشان داده شد. آنها مدعی بودند که چون منبع آب رودخانه فیروزه و دیگر رودخانه های منطقه در ایران است، دولت قاجار نباید روستاها و حتی مناطق کشاورزی اطراف رودخانه را گسترش دهد. شش روز پس از آخال، روسها قرارداد محرمانه دیگری با ایران منعقد کردند که ماهیت و میزان استفاده از آبهای سرچشمه از ایران تا مرز آنها را مشخص می کرد.
میررشیدخان شجاع الدوله معروف به رشیدخان
تاریخ مقاومت اثر رشید خان گوچانی
اما اکنون برخی از خوانندگان وطن پرست نیز نسبت به این قرارداد بی تفاوت نبودند و شروع به مقاومت در برابر دولت مرکزی کردند. حکومت مرکزی ایران در چندین نوبت به حکومت محلی میررشیدخان شجاع الدوله (سرلشکر یا رئیس اتحادیه ایالتی کورمانج در خراسان شمالی) دستور داده بود که فیروزه را به روسها بسپارد. اما رشیدخان هر بار به بهانه های مختلف وارد این معاهده نشد و نمی خواست قسمتی از سرزمین کردنشین خراسان شمالی را به بیگانگان بسپارد. اما سرانجام ناصرالدین شاه فرستاده ویژه خود محمدصادق خان امین نظام را از مرکز فرستاد و میررشیدخان شجاع الدوله را به شدت دستور داد تا فیروزه را تحویل دهد. از آنجایی که شهر فیروزه در ناحیه حکومت محلی رشیدخان شجاع الدودله بود، آنجا را ترک کرد. کاروان او از شهر قوچان به طرف فاروج به راه افتاد، اما در میانه راه اسبش چرخید و مجروح شد. درمان های بعدی هیچ تاثیری نداشت و روز بعد در سن هشتاد سالگی درگذشت.
رشید خان حکیم قوچان روز یکشنبه سی ام مهر وی در سال 1272 درگذشت و پیکرش را به مشهد منتقل کردند و در بارگاه امام رضا (ع) در آرامگاه خاندان زعفرانلو در جوار برادرش به خاک سپردند. در روز جمعه 26 آبان 1272 زلزله مهیب در قوچان رخ داد. افراد زیادی در این زلزله جان خود را از دست می دهند. از مرگ رشیدخان تا زلزله فقط 27 روز فاصله بود. به این ترتیب دو حادثه نزدیک غم مردم قوچان را دو چندان می کند. شعر و موسیقی اصلی «راه راه رشید خان» در همین دوره به زبان کردی کرمانجی سروده و اجرا شد. این قطعه نشان دهنده درد و تاثیر مردم منطقه از مرگ رشیدخان و از دست دادن وطن و سپس زلزله ناگوار قوچان است.
311213