هیچ فاجعه‌ای که ساخت دست بشر باشد، به اندازه‌ی انفجار هسته‌ای ویرانگر نیست. اما آیا پناهگاه‌های ویژه‌ای که برای چنین شرایطی طراحی شده‌اند، می‌توانند جان انسان را در برابر این نیروی مرگبار حفظ کنند؟
به گزارش زومیت، ایمنی پناهگاه‌های هسته‌ای، بیش از هر چیزی به موقعیت مکانی آن‌ها و قدرت بمب اتم بستگی دارد. نورمن کلاینمن، استاد علوم بهداشت محیط و مدیر دوره‌ی آموزش افسر ایمنی پرتوی در دانشگاه کلمبیا، به لایوساینس می‌گوید: «همه‌چیز به این بستگی دارد که پناهگاه کجاست و بمب چه ویژگی‌هایی دارد.»
پناهگاه‌های هسته‌ای در دوران جنگ سرد به وجود آمدند؛ در زمانی که آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی، هر لحظه ممکن بود با تسلیحات هسته‌ای یکدیگر را از روی زمین محو کنند. در آن زمان، دولت‌ها برنامه‌های بسیاری برای ساخت پناهگاه‌های عمومی داشتند و مردم را تشویق می‌کردند که چنین سازه‌هایی را در خانه‌هایشان نیز بسازند. اما این ایده همیشه هم از سر دلسوزی نبود.
پیتر کاراکاپا، مدیر اجرایی برنامه‌ی ایمنی پرتوی در دانشگاه کلمبیا، معتقد است بسیاری از پناهگاه‌های هسته‌ای بیشتر از آنکه براساس اصول علمی طراحی شده باشند، فرصتی برای سودجویی و تبلیغات تجاری بودند. او می‌افزاید: «بسیاری از این پناهگاه‌ها را کلاهبردارانی تبلیغ می‌کردند که فقط به دنبال پول درآوردن بودند.»
اما وجود پناهگاه، لزوماً بدین معنا نیست که از انفجار هسته‌ای جان سالم به در خواهیم برد. میزان مقاومت چنین سازه‌هایی کاملاً به نوع بمب و استحکام پناهگاه بستگی دارد. تسلیحات هسته‌ای امروزی، در مقایسه با نمونه‌های قرن بیستم، قدرتی به‌مراتب مهلک‌تر و وایرانگرتر دارند. علت افزایش قدرت، تغییر در نوع واکنش هسته‌ای است که باعث انفجار می‌شود.
در دهه‌ی ۱۹۵۰، بمب‌های هسته‌ای براساس شکافت هسته‌ای عمل می‌کردند. در این فرایند، اتم‌های پلوتونیوم یا اورانیوم-۲۳۵ شکافته می‌شدند و انرژی آزاد می‌کردند. این نوع بمب‌ها که به «بمب‌های شکافتی» معروف بودند، نسبت به سلاح‌های امروزی قدرت کمتری داشتند.
امروزه انفجار بمب اتم تا شعاع ۱۶۰ کیلومتری را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد
اما تسلیحات کنونی بر پایه‌ی همجوشی هسته‌ای یا همجوشی هیدروژنی ساخته می‌شوند. در این سلاح‌ها، انفجار اولیه‌ی شکافتی، واکنشی گرماهسته‌ای را ایجاد می‌کند که انرژی آن به‌مراتب بیشتر از بمب‌های قدیمی است. یعنی بین این دو سلاح هسته‌ای، بمب‌های گرماهسته‌ای با سوخت هیدروژنی بسیار قوی‌تر از بمب‌های اتمی با نیروی شکافت عمل می‌کنند. به‌گفته‌ی کلاینمن، امروزه انفجار بمب‌های مدرن می‌تواند تا شعاع ۱۶۰ کیلومتری را تحت‌تأثیر قرار دهد، درحالی‌که شعاع تخریب بمب‌های اتمی هیروشیما و ناگاساکی حدود ۱٫۶ کیلومتر بود.
در چنین شرایطی، میزان کارآمدی پناهگاه به فاصله‌ی آن از محل انفجار بستگی دارد. اگر پناهگاهی در فاصله‌ی هزار کیلومتری از انفجار گرماهسته‌ای قرار داشته باشد، احتمالاً می‌تواند تا حدودی از ساکنانش محافظت کند. اما اگر درون شعاع اصلی انفجار قرار بگیرد، شدت موج ضربه‌ای و گرمای ناشی از آن تقریباً هیچ شانسی برای بقای ساکنان باقی نمی‌گذارد.
حتی اگر کسی از موج اولیه‌ی انفجار جان سالم به در ببرد، تهدید دیگری در انتظار اوست: تابش رادیواکتیو. تابش هسته‌ای، حتی در فواصلی دورتر از مرکز انفجار، می‌تواند کشنده باشد. ساخت پناهگاه مقاوم در برابر تابش، نیازمند دیوارهایی به ضخامت دست‌کم ۹۰ سانتی‌متر تا ۱٫۵ متر از بتن و فولاد است. برای افزایش ایمنی، اغلب لایه‌هایی از سرب نیز در ساختار به کار می‌رود تا از نفوذ پرتوها جلوگیری شود.
ورودی پناهگاه نیز اهمیت بسیاری دارد. پرتوهای رادیواکتیو در مسیر مستقیم حرکت می‌کنند، بنابراین استفاده از طراحی زیگزاگی در ورودی می‌تواند میزان نفوذ آن‌ها را کاهش دهد. کاراکاپا توضیح می‌دهد که اثربخشی یک پناهگاه به سه عامل بستگی دارد:
- میزان مقاومتی که در برابر موج انفجار و تابش هوایی ارائه می‌شود.
- میزان مواد محافظی که بین ساکنان و تابش قرار دارد.
- توانایی جلوگیری از ورود مواد هسته‌ای که پس از انفجار در هوا منتشر می‌شود.
اما پرتوهای مهلک رادیواکتیو، تا روزها پس از انفجار نیز در محیط باقی می‌مانند. به همین دلیل، اگر کسی از مرحله‌ی اول انفجار جان سالم به در ببرد، باید تا زمان کاهش سطح تابش در پناهگاه بماند. پناهگاه‌هایی که برای چنین شرایطی طراحی می‌شوند، باید به اندازه‌ی کافی آب، غذا و تجهیزات داشته باشند تا ساکنان بتوانند حداقل یک هفته در آن دوام بیاورند. همچنین، وجود سیستم تهویه‌ای که هوای سالم را بدون ورود تابش تأمین کند، ضروری است.
اما کاهش سطح تابش نیز به این معنا نیست که محیط کاملاً ایمن شده است، در حقیقت فقط میزان پرتوها تا حدودی افت کرده و دیگر خطر مسمومیت پرتوی حاد و مرگ وجود ندارد. اما قرارگرفتن در معرض تابش، حتی در سطوح پایین‌تر، می‌تواند در بلندمدت خطر سرطان را افزایش دهد؛ اثری که ممکن است دهه‌ها بعد ظاهر شود.
به‌عنوان نمونه، پناهگاهی که فقط چند کیلومتر از محل انفجار فاصله داشته باشد، هیچ شانسی برای بقا نخواهد داشت. اما اگر پناهگاه در فاصله‌ای دور و با طراحی مناسب ساخته شده باشد، می‌تواند تا حد ممکن از ساکنانش محافظت کند. کلاینمن در جمع‌بندی می‌گوید: «نکته‌ی کلیدی، میزان محافظت در برابر گرما، موج ضربه‌ای و تابش است.»
منبع:عصرایران