عصر ایران؛ مهدیه مالک شیخی روز جهانی سالمندان هر ساله در اول اکتبر (10 مهر) جشن گرفته می شود و فرصتی است برای توجه ویژه به جایگاه و نیازهای سالمندان در جامعه.
امروزه محققان نه تنها نگران افزایش امید به زندگی هستند، بلکه با نگاهی به آمارها می‌توان دریافت که بزرگترین چالش سلامت در قرن بیستم فقط «بقا» بود، اما چالش قرن جدید «زندگی» با کیفیت برتر».
در سال 1955، انجمن پیری شناسی آمریکا اولین شعار خود را “افزودن زندگی به تعداد سالها، نه فقط اضافه کردن سالها به زندگی” نامگذاری کرد که نشان دهنده پیری موفق است.
اهمیت سن
طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، سن بیش از 65 سال است. معیار طبقه بندی سازمان ملل متحد نسبت جمعیت 65 سال و بالاتر در کشورها است. بر اساس این طبقه بندی، کشورهای دارای جمعیت جوان کشورهایی هستند که نسبت سالمندان آنها زیر چهار درصد است. نسبت افراد مسن در کشورهای دارای جمعیت بالغ بین چهار تا شش درصد است و کشورهایی با جمعیت مسن تر از هفت درصد یا بیشتر مسن تلقی می شوند.
جمعیت سالمند در ایران و جهان
سرشماری های انجام شده در ایران روند رو به رشد جمعیت سالمندان را نشان می دهد. جمعیت سالمندان ایران از پنج درصد در سال 1355 به ده درصد در سال 2018 افزایش یافته است و طبق آمار سال 1403 جمعیت سالمندان ایران حدود 10 میلیون نفر است.
پیش بینی می شود این عدد در سال 1420 به بیست درصد برسد. در آمریکا این تعداد حدود 55 میلیون نفر است و در ژاپن تعداد افراد مسن به بیش از 35 میلیون نفر افزایش یافته است. این در حالی است که بسیاری از کشورهای توسعه یافته طی مدت طولانی مسیر دوبرابر شدن جمعیت سالمندان را در پیش گرفته اند، اما ایران یکی از کشورهایی است که بیشترین شیب و شتاب افزایش جمعیت سالمند را در جهان دارد.
از سوی دیگر در ایران نیمی از تخت های بیمارستانی به سالمندان اختصاص دارد و سهم قابل توجهی از بیماران مطب را سالمندان تشکیل می دهند.
حال تصور کنید با توجه به دو برابر شدن جمعیت این قشر در آینده ای نه چندان دور چه تعداد تخت بیمارستانی و امکانات مشابه برای بهبود وضعیت سالمندان وجود خواهد داشت؟!
ظاهرا؛ توجه به جوانان جمعیت ایران در نهایت با نادیده گرفتن جمعیت سالمند همراه شد و امروز با بحران سالمندی مواجه نیستیم، اما بهتر است بگوییم؛ پیری رها شده است و به عبارتی دیگر سالمندان را نمی بینیم.
نقش خانواده در حمایت از سالمندان
سالمندان در جوامع شهری و روستایی در گذشته در خانواده های پرجمعیت زندگی می کردند، اما امروزه خانواده هسته ای رایج ترین نوع خانواده است. در این شرایط سالمندان جایگاه ویژه خود را از دست داده اند و افراد غیرمولد به حساب می آیند، ارتباطات آنها کمتر و شبکه های اجتماعی آنها کم شده، علاوه بر آن ناتوانی و ناتوانی افزایش یافته است.
از آنجایی که مراقبت از سالمندان بار مالی زیادی را بر دوش خانواده تحمیل می کند، شکاف حمایتی دولت از سالمندان و خانواده های آنها بیشتر مشهود است.
عوامل زیادی مانند کاهش تعداد فرزندان، مهاجرت، طلاق و … باعث می شود که سالمندان بزرگترین حامی خود یعنی خانواده را برای سلامتی و مراقبت روزانه از دست بدهند.
قلم روشن است; به موازات تغییر در ساختار و کارکرد خانواده، سازمان چتر حمایتی خانواده از سالمندان در حال شکل گیری است. بنابراین نقش سازمان‌های دولتی و غیردولتی در تدوین و اجرای اقدامات حمایتی از سالمندان و مراقبین آنها باید تقویت شود.
وضعیت سالمندان در خانه و جامعه
در حال حاضر سالمندان به دلایل مختلف در ایران زندگی می کنند: ب- خلاء قانونی در حمایت و ساماندهی سالمندان، نبود زیرساخت های تامین اجتماعی، هزینه های هنگفت سلامتی سالمندان، نبود پوشش بیمه ای جامع، کمبود نیروی کار ماهر و زیرساخت های نامناسب شهری، حمل و نقل عمومی نامناسب، ارائه خدمات بهداشتی و درمانی متناسب با شرایط و نیازهای خود، سالمندان بدون چتر حمایتی مناسب، خود را در نوعی ناامنی و در صورت مراقبت از سوی خانواده می بینند. که ناشی از کمبود و فشارهای بالا بر دوش خانواده های دلسوز است.
از سوی دیگر، تعداد خانوارهای سرپرست یک فرد مسن با فرزند بزرگتر نسبت به گذشته افزایش یافته است. اما به نظر نمی رسید این زندگی مشترک در خدمت رفاه و آسایش والدین مسن باشد. در واقع، تغییر سبک زندگی سالمندان در ایران در دهه‌های اخیر، فشار مضاعف بر سالمندان را در پی داشته است و با وجود سن بالا، همچنان مسئولیت‌هایی مانند اداره خانه و تأمین مایحتاج اعضای آن را بر عهده دارند.
سیاست رفاهی در کشورهای قدیمی
دولت ژاپن به عنوان یکی یکی از قدیمی ترین کشورهای جهان از این تغییر جمعیتی طبیعی آگاه است و برنامه های جامعی را برای بهبود وضعیت سالمندان به اجرا درآورده است، هرچند که این اقدامات شامل ایجاد بیمه های مختلف و ارتقاء سطح کیفی می شود فرهنگ احترام به افراد مسن
در سال‌های اخیر، کشورهای در حال توسعه (اندونزی) با استفاده از بیمه درمانی بلندمدت و مراقبت‌های رایگان پس از بازنشستگی توانسته‌اند گام‌های موثری در جهت سالمندی فعال بردارند.
سن و هزار درد
نظر غالب در جامعه و حتی برخی از پزشکان این است که یک سالمند از درد و ناراحتی شکایت دارد. نسخه ما این است: «پیری است و هزار درد دارد» که شرط پیری است.
به همین دلیل است که ما سن را برای آنها به عنوان مترادف درد و بیماری دوباره تعریف می کنیم. در حالی که سالمندان در کشورهای توسعه یافته کیفیت زندگی بالاتری را تجربه کرده اند و پس از وارد شدن به این گذر سنی سال ها همچنان نقش امیدوارکننده ای را در جامعه ایفا می کنند.
نگرانی سالمندان
مثال «سالمند مستمری بگیر که 70 درصد از هزینه های آزمایش های خود را با مستمری 11 میلیون تومانی تقبل می کند» وضعیت نه چندان مساعد سالمندان را نشان می دهد.
چرا نسبت افراد مسن در قوانین کلی کشور اینقدر کم است؟!
محدودیت های اقتصادی، مشکلات معیشتی، فقر و آسیب های اجتماعی بزرگ ترین موانع آسایش و امنیت سالمندان است. این امر خطر ابتلا به بیماری را در افراد مسن افزایش می دهد و کیفیت زندگی آنها را کاهش می دهد.
سیاست‌های سالمندی سالم مبتنی بر پایه‌های سلامت، مشارکت و امنیت را نمی‌توان از طریق قانون‌گذاری متمرکز ناکارآمد به دست آورد. طراحی خانواده محور و مراقبت اجتماعی امروزه حلقه مفقوده سیاست در این حوزه است.
در خاتمه باید گفت که نتایج پیش بینی جمعیت نشان می دهد که در هر سناریویی، ایران در آینده با پدیده سالخوردگی جمعیت مواجه خواهد شد و این امر حتی در صورت متزلزل شدن نرخ زاد و ولد، جمعیت جوان فعلی (متولد) اجتناب ناپذیر است. در دهه شصت و چند سالگی) سه یا چهار دهه دیگر به پیری می رسد و این مستلزم اعمال سیاست های پیری سالم است.