سوسن سیرجانی | 21 شهریور در تقویم ملی ایران به عنوان روز ملی سینما شناخته شده است. این روز در تاریخ سینمای ایران جنجالی بود. اما در سال ۱۳۷۹ در جشنی که به عنوان صدمین سالگرد سینمای ایران جشن گرفته شد، ۲۱ شهریور به عنوان روز ملی فیلم معرفی شد. روزی که در واقع سالگرد ورود ماشین فیلم به ایران توسط میرزا ابراهیم فغرباشی بود.
به گزارش بازتاب آنلاین، پنج سال پس از اختراع و رواج دستگاه فیلمبرداری در اروپا توسط برادران لومیر، مظفرالدین شاه در سفری به فرانسه و با کمک عکاس درباری که همراه او بودند، این دستگاه و دنیای شگفت انگیز آن را کشف کرد. او در این سفر ورود این دستگاه به ایران را سازماندهی کردند. اکنون 124 سال از آن روز می گذرد و سینمای ایران در این بیش از یک قرن فراز و نشیب های زیادی را پشت سر گذاشته است.
در ابتدای راه ورود ماشین سینما به ایران آغاز تحولات بزرگی بود. زمزمه های انقلاب مشروطیت در حال شکل گیری بود و این دستگاه کوچک، بسیاری از مردم را به جهان پیوند داد. اما تا 30 سال بعد از معرفی این دستگاه هیچکس به فکر ساخت فیلم در ایران نبود. نبود. «آبی و رابی» اولین فیلم صامت ایرانی است که توسط اَدانس اوهانیانس ساخته شد و در سال 1309 اکران شد و شاید بتوان این فیلم را مولود اصلی سینما در ایران دانست. اوهانیان در همان سال اولین هنرستان را در ایران افتتاح کردند. سه سال بعد اردشیر ایرانی اولین فیلم صدادار به نام دختر لر را ساخت و این آغاز راه سینمای حرفه ای در ایران بود.
سالهای اولیه سینما در ایران سینما در ایران پس از سال 1314 دچار رکود شد و از سال 1318 تا 1324 به دلیل وقوع جنگ جهانی دوم، دیگر کسی در ایران فیلم نساخته و بازیگران دوباره روی تئاتر متمرکز شدند. اما پس از جنگ و به ویژه در اوایل دهه 30 سینما در ایران رونق گرفت و کارگردانانی چون اسماعیل کوشان، ساموئل خاچیکیان، هوشنگ کاووسی و فرخ غفاری فیلم ساختند و روانه بازار کردند. بین سالهای 1331 تا 1347، 495 فیلم در ایران فیلمبرداری شد. فیلم هایی که بیشترشان در ژانرهای مختلف اجتماعی، ملودراماتیک و پلیسی هستند.
از سینمای فارسی تا موجنو از اواسط دهه 40 و شاید به ویژه با ساخت فیلم گنج قارون، دورانی در سینمای ایران آغاز شد که عنوان فیلم فارسی را به خود اختصاص داد. فیلم هایی که اکثراً با همین فرمول ساخته می شدند و عناصر ثابتی چون عشق، دعوای خیابانی و رقص و آواز در آنها وجود داشت. در این مدت بسیاری از بازیگران با این روند و فحشا در سینما مخالفت کردند و اعتراض کردند. در اواسط این سال ها دانشجویانی که در خارج از کشور تحصیل کرده بودند و جریان روشنفکری وارد سینمای ایران شدند و موج جدیدی شکل گرفت. در این روند کارگردانانی چون بهرام بیضایی، ناصر تقوایی، داریوش مهرجویی و مسعود کیمیایی با خلق آثار متفاوت برآمده از اتفاقات اجتماعی جامعه، مسیر جدیدی را در سینمای ایران رقم زدند. مسیری که منجر به خلق آثاری چون «واکا» و «آهو» شد.
سینما در انقلاب و جنگ. سال های اول پیروزی انقلاب سال های سرگردانی سینماگران بود، روشنفکران اجازه فیلمسازی نداشتند یا اگر فیلم می ساختند اجازه نمایش نداشتند. با شروع جنگ بیشتر آثار سینمایی با هدف تجلیل از قهرمانان انقلاب و سینمای دفاع مقدس صورت گرفت. اگرچه فضای فرهنگی تا پایان دهه 60 بسته بود، اما در این دوره فیلمسازان جوانی وارد عرصه سینما شدند که بعدها به بزرگان سینمای ایران تبدیل شدند. ابراهیم حاتمی کیا، کمال تبریزی، رسول صدر عاملی، رخشان بنی اعتماد، مجید مجیدی و… آنها حاصل این دوران هستند.
ورود سینمای ایران به جهان از اوایل دهه 50 سینمای ایران نمایندگانی را به جشنواره های جهانی فرستاد، اما در واقع از دهه 70 و پس از رسیدن کشور به فضای باز فرهنگی پس از جنگ بود که سینمای ایران در جهان شناخته شد. کارگردانانی چون عباس کیارستمی با آثار واقعی که روایتگر زندگی روزمره بودند، توجه جشنواره های جهانی را به ایران معطوف کردند. از ابتدای دهه 70 تا پایان این دهه، گشایش های زیادی در عرصه فرهنگ ایجاد شد و سینما دوباره ظهور کرد.
بازگشت عشق به سینما یکی یکی از اتفاقات مهم سینمای ایران بازگشت روابط عاشقانه به سینمای ایران بود. خطوط قرمزی که بین دهه 60 تا اواسط دهه 70 در سینما ایجاد شد آرام آرام کمرنگ شد و نقش زنان و داستان های عاشقانه و ملودرام پررنگ تر شد. جوانان نیز در سینمای ملی اقبال بیشتری پیدا کردند و نسل جدیدی از بازیگران جوان وارد عرصه سینما شدند.
روزهای پر از فراز و نشیب از اواخر دهه 1980، نگرش دولت نسبت به سینما تغییر کرد. سینما تعطیل شد. مهر نمایش بیشتر ممنوع شد و بازیگران و کارگردانان شرایط سختی را تحمل کردند. با وجود همه محدودیت‌ها، کارگردانان همچنان به فیلمسازی ادامه دادند و آثار بیشتری از سینمای ایران در جشنواره‌های خارجی افتتاح شد. با ورود به دهه 90 و تغییر دولت، سینما دوباره ظاهر شد. این دهه یکی یکی از پر حادثه ترین سال های سینمای ایران بود. از دریافت اولین جایزه اسکار برای فیلم «جدایی نادر سیمین» تا صف های طولانی و فروش نجومی فیلم ها. اما روزهای خوب سینما در پایان این دهه به رکودی بی سابقه رسید. شیوع بیماری کرونا و اتفاقات سیاسی باعث آسیب و تضعیف سینمای ایران شد.
این روزها | مشکلات اقتصادی و گرانی بلیت سینما از اواخر دهه 1990 عملاً سینما را از سبد فرهنگی بخش بزرگی از جامعه ایران حذف کرد. ویروس کرونا باعث کوچ تعداد زیادی از سینماگران به شبکه سراسری شده و سیاست های دولت در سال های اخیر بار دیگر بحران های جدیدی را بر سینمای ایران تحمیل کرده است. امروز سینمای ایران دچار دودستگی شده است. سینمای تجاری و آثاری که در ساختارش با سیاست های فرهنگی حاکم سازگار است و می تواند به اکران برسد و سینمای زیرزمینی که آثار سینمای اجتماعی تولید می کند. اما شاید وضعیت سینمای امروز بهتر از دو سه سال پیش باشد و در صد و بیست و چهارمین سالگرد سینما کمی امید به روزهای پیش رو بود. این روزها فیلم های کمدی «فسیل» و «هتل» توانستند مخاطبان زیادی را به سالن های سینما بکشانند و رکورد فروش تاریخ سینمای پس از انقلاب را بشکنند.