زنده‌یاد علی حاتمی مهم‌ترین کارگردان آثار تاریخی سینما و تلویزیون ایران است. او اولین فیلمسازی است که به یکی از مهم ترین مسائل تاریخ معاصر ایران یعنی مشروطیت و زمینه و ریشه و سرنوشت آن از نگاه خودش پرداخت و آثار فاخری از خود به جای گذاشت. به مناسبت زادروز این هنرمند فقید، مهم ترین آثار تاریخی که با ذهن خلاق این هنرمند شکل گرفته است را مرور می کنیم.
به گزارش پی ام آپ، کارگردانان زیادی برای ساخت آثار تاریخی وارد این عرصه شده اند، اما هیچ کدام به اندازه او نتوانسته اند در ماندگاری دوره های مهم تاریخ ایران سهیم باشند.
ستارخان سال تولید: ۱۳۵۱
اولین تلاش علی حاتمی برای خلق یک اثر تاریخی به فیلم «ستارخان» در سال 1351 برمی گردد.حاتمی این فیلم را در اواسط سال 51 با حضور علی نصیریان در نقش ستارخان، عزت الله تزامی در نقش حیدر عمواوغلی ساخت. و عنایت بخشی در نقش باقرخان. یکی از ویژگی های مهم فیلم استفاده از جلوه های ویژه قوی برای ضبط صحنه های نبرد مشروطه خواهان و نیروهای دولتی بود. اتفاقی بی سابقه در سینمای ایران. این فیلم از اسفند آن سال اکران شد اما دو روز بعد از اکران با اعتراض برخی رسانه ها و نمایندگان مواجه شد و از اکران حذف شد. عزت الله تزمامی در گفت‌وگویی گفت که در این فیلم از علی حاتمی دلزده شده و رابطه‌شان در «هزاردستان» دوباره درست شده است.
سلطان صاحبقران سال تولید: 1354
علی حاتمی در سال ۱۳۵۴ سریال سیزده قسمتی «سلطان صاحبقران» را برای تلویزیون ملی ایران تولید کرد. این اولین سری است آبان این سریال در سال 1354 پخش شد و برای دومین بار در تیرماه 1356 پخش شد. داستان سریال در سال 1313 روایت می شود. زمانی که ناصرالدین شاه خود را برای جشن پنجاهمین سالگرد سلطنت خود آماده می کند. پادشاه از پیش بینی ستاره شناس نگران است و می ترسد که سوء قصدی علیه او انجام شود. به همین دلیل تمایلی به بیدار شدن و حضور در شاه عبدالعظیم (ع) ندارد. از اینجا داستان به عقب بازمی گردد و دوران 50 ساله سلطنت ناصرالدین شاه با محوریت صدارت امیرکبیر به تصویر کشیده می شود. در واقع حاتمی در «سلطان صاحبقران» به پیشینه نفوذ نامحدود بیگانگان در امور داخلی کشور و حتی تأثیرگذاری بر سیاست خارجی کشور پرداخته است. «سلطان صاحبقران» از آن جهت اهمیت دارد که اولین سریالی است که بر اساس زندگی ناصرالدین شاه ساخته شده است. به غیر از جمشید مشایخی بازیگر نقش ناصرالدین شاه، ناصر ملک مطیعی، سعید نیک پور، جهانگیر فروهر، زری خوشکام و… نیز بازی کردند.
هزار دست سال تولید: 1358 تا 1366
«هزاردستان» با وجود آثار فراوان تاریخی درخشان در کارنامه علی حاتمی همچنان جایگاه ویژه ای در بین مخاطبان دارد. حاتمی ابتدا این سریال را با نام «جاده ابریشم» تبلیغ کرد. او برای نوشتن آن به فرانسه رفت و همانطور که در مصاحبه ای گفت، موهایش را تا زیر گردنش تراشید تا نتواند بیرون برود و فقط فیلمنامه را بنویسد. او بارها متن این سریال را بازنویسی کرد و خودش یک جا گفته بود که تعداد بازنویسی ها بیش از ده بار بوده است. سرانجام در سال 1358 آن را افتتاح کرد و نام آن را به «هزاردستان» تغییر داد. بخش قابل توجهی از اهمیت این سریال به ساخت شهر سینمایی غزالی برای آن اختصاص دارد. علی حاتمی در واقع روستایی در تهران قدیم ایجاد کرد تا به کار خود جان ببخشد. شهرکی که بارها برای کارهای مختلف مورد استفاده قرار گرفت. «هزاردستان» روایتگر زندگی رضا تفنگچی بود که در اواخر دوره احمدشاه قاجار دست به اسلحه زد و ترورهای متعددی انجام داد و در سال های پایانی عمرش خوشنویسی آموخت و برای رضا خسنوی رضا تفنگچی شد.
حاجی واشینگتون سال تولید: 1361
حاتمی ده سال بعد از «استارخان» فیلم «حاجی واشنگتن» را کارگردانی کرد. فیلمی درباره اولین سفیر ایران در آمریکا به نام حسین قلیخان صدرالسلطنه که در سال 1306 به آمریکا رفت و علی حاتمی در این فیلم به تشریح اولین روزهای ورود حاجی به آمریکا و عواطف او و به تدریج پرداخت. او وضعیت غم انگیز و مشکلات مالی خود را تا زمان نابودی اش تعریف کرد. عزت الله نظمی یکی از بهترین بازی های خود را در این فیلم انجام داد. قرار بود حاتمی این فیلم را در آمریکا بسازد اما مشکلات ایران و آمریکا مانع از این شد. به همین دلیل تولید را به ایتالیا برد و با مشکلات مالی زیادی مواجه شد و بازیگران مجبور شدند پنج ماه در ایتالیا زندگی کنند. «حاجی واشنگتن» نیز در زمان اکران با مشکلاتی مواجه شد. این فیلم در سال 1361 ساخته شد اما تا سال 1377 اجازه نمایش پیدا نکرد و سرانجام اکران شد. به همین دلیل فرصتی برای دیده شدن نداشت. او تنها در جشنواره خانه سینما نامزد تندیس طلایی بهترین بازیگر مرد شد.
کمال الملک سال تولید: 1362
علی حاتمی هشت سال پس از ساخت «سلطان صاحبقران» تصمیم گرفت فیلم دیگری درباره ناصرالدین شاه بسازد. «کمال الملک» در سال 1362 ساخته شد. ناصرالدین شاه در «کمال الملک» شخصیت محوری نبود و نقش او به این دلیل مهم بود که بخش هایی از زندگی کمال الملک در دربار ناصرالملک-دین. شاه با او مرتبط بودند. ماجرا از این قرار بود که در جریان نقاشی در تالار آینه، یکی از جواهرات تخت شاه گم شد و کامران میرزا به کمال الملک به خاطر دزدی جواهر ناسزا گفت. ماجرا پس از ترور ناصرالدین شاه ادامه دارد. این فیلم هم از نظر دستیابی به یکی از شخصیت های مهم تاریخی و هم از نظر جذابیت بصری و موقعیت های باشکوهی که به تصویر می کشد بسیار حائز اهمیت است. به خصوص که لحظه ی قسط سال در این فیلم یکی از باشکوه ترین قسمت های سینمای ایران است. نقش اول کمال الملک را جمشید مشایخی و عزت الله نظمی در نقش ناصرالدین شاه بازی کردند. در کنار آنها علی نصیریان، محمدعلی کشاورز و داود رشیدی نیز بازی کردند.
عزیزان سال تولید: 1370
فیلم دلشدگان برگرفته از چند اتفاق واقعی در دوران محمدعلی شاه و احمدشاه قاجار است که علی حاتمی آنها را در یک فیلم ترکیب و ارائه کرد. داستان فیلم در زمان احمدشاه روایت می شود. این تاجر خارجی در پوشش رونق فرهنگ و هنر قصد دارد با پرکردن چند صفحه از چند نوازنده ایرانی، ردیف های اصیل ایرانی را که در حال فراموشی است، حفظ کند. به همین دلیل از آقا حسین دلنواز خواسته می شود تا گروهی از بهترین نوازندگان را انتخاب کند. این قصد و برنامه سفر به فرنگ با مشکل مواجه خواهد شد. سی و دو سال از ساخت فیلم دلشادگان می گذرد اما همچنان یکی از آثار مهم سینمای ایران است. این مضمون به موضوع فیلم، حساسیت علی حاتمی در کارگردانی و بازیگران درجه یک برای آن برمی گردد. البته موسیقی این فیلم را حسین علیزاده ساخته و از نقاط قوت فیلم به حساب می آید. موسیقی همراه با صدای محمدرضا شجریان به عنوان یکی از آثار ماندگار این هنرمند به یادگار مانده است.
جهان پهلوان تاجتی سال تولید: ۱۳۷۳
گفته می شود علی حاتمی هنگام ساخت «کمال الملک» برنامه ای برای ساخت فیلمی بر اساس زندگی جهان پهلوان تختی در سر داشته است. اندکی بعد در سال 1392 بنیاد مصطفان آمادگی خود را برای سرمایه گذاری در این فیلم اعلام کرد. اما این بنیاد پس گرفته شده و پروژه به مدت چهار سال متوقف می شود. در این بین حاتمی با سازمان بدنسازی و باشگاه پرسپولیس برای سرمایه گذاری در این فیلم به توافق رسید اما در نهایت همکاری شکل نگرفت. در سال ۱۳۵۲ هدایت فیلم و سیمافیلم با هم شروع به همکاری کردند و فیلم «جهان پهلوان تختی» اکران شد. علی حاتمی قصد داشت تمام زندگی غلامرضا تختی را فیلمبرداری کند. از تولد تا مرگ. شروع فیلمبرداری «جهان پهلوان تختی» همزمان با بیماری علی حاتمی است. او با انگیزه بود و با وجود پیشرفت سرطان به کار ادامه داد تا اینکه پس از 50 دقیقه تیراندازی مجبور شد در بیمارستان بستری شود. در نهایت اجل مهلتی به حاتمی نداد تا فیلمش را تمام کند. این فیلم 10 سال سکوت کرد تا اینکه بهروز افخمی تصمیم گرفت دنباله آن را بسازد.